زنده رود در حسرت حقابه زیست‌محیطی/رهاسازی چند روزه آب در بزرگترین رود فلات مرکزی ایران

پنجشنبه هفته گذشته، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری اصفهان، از افزایش خروجی سد زاینده رود از روز دوازدهم بهمن سال جاری، به منظور توزیع آب در شبکه‌های آبیاری شرق اصفهان، خبر داد و بار دیگر بر محدودیت منابع آب سد زاینده رود و توزیع آب کشاورزی با رعایت خط قرمز آب شرب، تاکید کرد.

عاطفه علیان: خبری که با استقبال مردم، از جمله در شبکه‌های اجتماعی روبرو شد. مردمی که سالهاست جریان زاینده‌رود را فقط در زمان‌های توزیع آب کشاورزی در این حوضه آبریز، به یاد می‌آورند و شاید به این همزمانی نیز عادت کرده‌اند.

اکنون پرسشی که از سوی فعالان محیط زیست کارشناسان مطرح می‌شود این است که آیا زاینده‌رود به عنوان یک رودخانه و بخشی از اکوسیستم کشور به رسمیت شناخته می‌شود یا ارزش آن، نزد تصمیم گیرندگان، به یک واسطه تامین آب برای همه نیازهای شرب و کشاورزی و صنعت بدون در نظر گرفتن حقابه محیط‌ زیست، تقلیل یافته است.

رهاسازی آب با زمان‌بندی سیاسی، شایعه است

مهران زینلیان، معاون عمرانی استاندار اصفهان در ارتباط با رهاسازی آب در این فصل و زمان مشخص، به خبرنگارعصر ایران می‌گوید: بار قبل که کشاورزان درخواست رهاسازی آب را داشتند به منظور کشت پاییزه اول این درخواست را مطرح کرده بودند که با توجه به کمبود بارش‌ها نسبت به بلندمدت در مدت زمان مشابه، آن زمان آب رهاسازی نشد اما در ماهها و هفته‌های اخیر شاهد بارش‌های مناسبی در بالادست رودخانه بوده‌ایم و از این جهت نگرانی بابت حفظ خط قرمز شرب و کمتر شده است.

وی افزود: از طرفی کشاورزان سال گذشته هم آبی دریافت نکردند و الزاما برای حفظ کشاورزی و معیشت ایشان می‌بایست حداقلی از رهاسازی آب را شاهد باشیم. لذا با لحاظ کردن محدودیت ذخیره سد مقرر شد فقط به کشاورزان غرب یا شرق اصفهان در این فصل آب تخصیص داده شود که بنابر توافق خود کشاورزان، در روزهای آینده آب برای شرق و پس از عید نوروز برای غرب اصفهان آب رهاسازی خواهد شد.

زینلیان همچنین با رد شایعات در خصوص همزمانی رهاسازی آب برای کشاورزان شرق و سفر رئیس جمهور به اصفهان، ادامه می‌دهد: برنامه‌ریزی برای رهاسازی آب به اختیار و نظر کارشناسی کشاورزان و آب منطقه‌ای و جهادکشاورزی واگذار شده بود و این سه با توافقات صورت گرفته تصمیم به رهاسازی آب به نحو مقتضی گرفته‌اند و این موضوع ربطی به سفر رئیس جمهور ندارد و از سوی استانداری اصفهان پیش‌بینی خاصی نیز برای سفر رئیس جمهور در ایام پیش رو وجود نداشته است.

او با اشاره به اینکه حجم دقیقی برای رهاسازی آب مشخص نشده است، تاکید می‌کند: مهم، رعایت خط قرمز شرب اصفهان بزرگ است و با رعایت این خط قرمز، صنف کشاورزی و آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی میزان دقیق رهاسازی آب را معلوم خواهند کرد.

وزارت نیرو، زاینده‌رود را فراتر از یک نهر آب کشاورزی ببیند

طبیعی است که جریان یافتن دوباره زاینده رود در پایین دست سد چم آسمان به هر بهانه‌ای با استقبال روبرو می‌شود؛ از جمله برای تامین آب کشاورزی و فعالان محیط زیست نیز به اندازه دیگر مردم، از دیدار دوباره زاینده‌رود در خانه همیشگی‌اش استقبال می‌کنند.

اما از منظر فعالان محیط زیست پایداری جریان زاینده رود اساسا نیازی به بهانه ندارد و جریان پایدار رودخانه را نباید در گرو تامین آب حتی برای بخش شرب گذاشت و جایی که به عنوان مثال کمبود آب شرب داریم باید الگوی استقرار جمعیت را اصلاح کنیم یا چنانچه کشاورز ما دچار مشکل است باید معیشت او را تامین کنیم نه اینکه از حقابه محیط زیست کم بگذاریم.

در همین ارتباط، محسن مرادی، فعال محیط زیست، با اشاره به دوگانگی دیدگاه‌ها درباره این موضوع به خبرنگار عصرایران می‌گوید: یک دیدگاه ساده انگارانه این است که اگر بخش کشاورزی در شرق و غرب حوضه زاینده رود به طور منظم، آب دریافت کند، خواه ناخواه زاینده رود نیز احیا خواهد شد؛ چرا که آب مورد نیاز در هر صورت از بستر رودخانه خواهد گذشت.

وی می افزاید: دیدگاه درست آن است که برای محیط زیست ارزش ذاتی قائل باشیم و زاینده رود را به قطع نظر بهره‌برداران و شیوه بهره‌برداری، ارزشمند بدانیم. چراکه زاینده رود پیش از استقرار جمعیت و شکل گیری تمدن و کشاورزی و صنعت وجود داشته است و زاینده‌رود مادر تمدن اصفهان است با هر آنچه زاییده این تمدن است.

زاینده رود مادر تمدن اصفهان است نه کانال آبی

او ادامه می‌دهد: اکنون زاینده‌رود به جای اینکه به عنوان مادر تمدن اصفهان اولویت اصلی در سطح مدیریت ملی یا استانی باشد به مثابه یک کانال سیمانی یا ظرف آب در نظر گرفته می‌شود که هیچ ارزشی ندارد و اگر هم ارزش برای آن قائل شوند ارزش گذاری بالعرض است نه بالذات و تا وقتی این طرز فکر عمیقا نادرست، در سطوح مدیریتی محلی و ملی اصلاح نشود هر تلاشی برای احیای زاینده‌رود به شکست منتهی خواهد شد.

این فعال محیط زیست ادامه می‌دهد: رهاسازی آب برای کشاورزان شرق اصفهان احتمالا آثار معیشتی مثبت محدودی برای منطقه خواهد داشت ولی هنوز برای برآورد اثرات اقتصادی آن کمی زود است و باید دید آیا در روزها و هفته‌های پیش رو، ورودی سد افزایش قابل ملاحظه‌ای خواهد داشت یا خیر.

وی تاکید می کند: اگر ورودی افزایش محسوسی داشته باشد و در پایین دست هم بارش‌های مناسبی داشته باشیم اثرات مثبت این رهاسازی، برای فعالیت کشاورزان شرق اصفهان محسوس‌تر خواهد بود ولی چنانچه شرایط اقلیمی و افزایش آب ورودی به سد زاینده‌رود به خوبی پیش نرود ممکن است حتی برخی از کشاورزان متضرر نیز بشوند.

رهاسازی موقت آب برای پایین دست، منجر به عادی‌ جلوه دادن وضعیت شکننده زاینده رود و دروغ‌پردازی نشود

مرادی با اشاره به اینکه زاینده‌رود امروز بی آب تر از هر زمان دیگری است، می‌گوید: رهاسازی چند روزه آب و پوشش خبری گسترده آن نباید به ابزاری برای عادی جلوه دادن اکوسیستم یا وضعیت منابع سد زاینده رود، تبدیل شود. چرا که در گذشته شاهد تلاش برای عادی سازی وضعیت شکننده زاینده رود و پس از آن شاهد تلاش برای بارگذاری‌های جدید بر رودخانه بوده‌ایم.

این فعال محیط زیست با اشاره به برخی جنبه‌های فرامتن رهاسازی‌های موقت آب در پایین دست زاینده‌رود ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر، عده‌ای بدخواه، در داخل و خارج از کشور، ترفندی جدید برای خود یافته‌اند و آن استفاده از موضوع بحران آب، برای ایجاد شکاف‌های اجتماعی است. به عنوان مثال، هرگاه و با هر توجیه که زاینده رود جریان می‌یابد آنرا آب انتقال یافته از حوضه‌های آبریز و استان‌های دیگر معرفی می‌کنند.

وی گفت: در سالی که گذشت حتی بحران در حوضه آبریز کرخه و هورالعظیم را به جریان چند روزه آب در زاینده رود ربط دادند و متاسفانه برخی مسئولان محلی ناآگاه نیز به جای محکوم کردن این دروغ‌پراکنی‌ها، به آن دامن می‌زنند.

مرادی معتقد است جریانی سازمان‌یافته پشت نشر این اکاذیب بوده و هست و تا زمانی که رسانه‌های جمعی و صدا و سیما در این موارد پوشش درستی از واقعیت ها نداشته باشند این جریانات فرصت طلب و بدخواه نیز به کار خود ادامه‌ خواهند داد.

اشتغال جایگزین و تامین معیشت پایدار کشاورزان، لازمه تخصیص حقابه محیط‌زیست

این فعال محیط زیست با اشاره به فروخته شدن حقابه محیط‌ زیست به سایر بخش‌ها، اظهار می‌کند: فعالان محیط زیست بارها در دیدار با مسئولان مربوطه بر این نکته تاکید کرده‌اند که فروش یا واگذاری حداقل حقابه زیست محیطی رودخانه زاینده رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی به بخش کشاورزی یا هر بخش دیگر، با هر توجیهی، غلط است.

وی ادامه داد: تاریخا و عقلا و قانونا، تامین حقابه محیط‌ زیست مقدم بر کشاورزی و صنعت است اما به جای اجرای قانون در این دو دهه شاهد مصلحت‌اندیشی‌های سطحی بوده‌ایم که بعدا معلوم شده به مصلحت هیچ یک از ذینفعان این حوضه آبریز نبوده است.

مرادی با تاکید بر اینکه معیشت کشاورزان باید از طریق ایجاد اشتغال جایگزین تامین شود، می‌گوید: منظور از کاهش وابستگی معیشتی کشاورزان در مناطق کم‌آب، رها کردن اراضی کشاورزی نیست بلکه ایجاد اشتغال جایگزین، باعث می‌شود دولت بتواند طرح‌های نکاشت را به منظور تامین حقابه محیط زیست، راحتتر و بدون ایجاد تنش اجتماعی اجرا کند.

وی ادامه می دهد: طبیعتاً دولت نمی‌تواند تا ابد خسارت نکاشت بپردازد و خسارات نکاشت نیز بعد از تقسیم میان ده‌ها هزار کشاورز، مبلغی ناچیز خواهد بود. بنابراین لازم است منابع درآمد پایدار برای کشاورزان آسیب دیده از بحران آب ایجاد شود.

فعال محیط زیست معتقد است چنانچه طرحهای نکاشت، با تناوب مناسب برای اراضی کشاورزی در مناطق مختلف حوضه زاینده‌رود و به پشتوانه ایجاد منابع درآمد پایدار برای بهره‌برداران، اجرایی شوند، امکان تامین حقابه محیط زیست رودخانه و تالاب بین‌المللی گاوخونی فراهم خواهد شد.

مرادی در خصوص طرح‌هایی نظیر توسعه نیروگاه‌های خورشیدی در شرق اصفهان، که به عنوان یکی از طرح‌های پیشنهادی درآمدزا و ناوابسته به منابع آب زاینده رود مطرح بوده، می‌گوید: در دوران استانداری مهرعلیزاده در اصفهان این موضوع به صورت جدی‌تری مطرح شد ولی هیچگاه اجرایی نشد.

وی اضافه کرد: در آخرین بازدید خود از اصفهان، وزیر نیرو نیز بر طرح‌های توانمندسازی معیشتی کشاورزان، تاکید کرد لیکن تاکنون شاهد ارائه برنامه و تدوین راهبرد مشخصی به این منظور نبوده‌ایم وقت زیادی هم برای این کار باقی نمانده است.

احیای زاینده رود باید گام به گام صورت گیرد

این فعال محیط زیست همچنین در ارتباط با تنش‌های وارد بر اکوسیستم در نتیجه رهاسازی موقت آب در رودخانه، اظهار می‌کند: به لحاظ زیست محیطی رهاسازی آب از سد به مدت چند روز و بعد خشکاندن مجدد رودخانه نه تنها برای محیط زیست مفید نیست بلکه هر بار قطع جریان پایدار آب در پایین دست رودخانه، شاهد مرگ دوباره اکوسیستم هستیم موضوعی که نمود آن را در آوارگی یا مرگ پرندگان و آبزیان و پستاندارانی می‌بینیم که بخشی از زیستمندان این اکوسیستم هستند.

او ادامه می‌دهد: روند احیای زاینده‌رود و تالاب گاوخونی، دراز مدت خواهد بود اما هنوز هیچ نشانه‌ای از احیای رودخانه یا برنامه‌ریزی کارآمد برای این هدف نمی‌بینیم. زاینده رود تا سد چم آسمان اصفهان جاری است و بعد از آن هم باید به چند بازه تقسیم شود و برای احیای حقابه زیست محیطی در هر بازه، اقدامات ضروری صورت گیرد.

مرادی تصریح کرد: در گام اول باید برقراری جریان پایدار زاینده‌رود در بازه سد چم آسمان تا بند آبشار اصفهان و پس از آن از بند آبشار تا ورزنه و نهایتاً از ورزنه تا تالاب بین‌المللی گاوخونی را مطالبه کرد.

این فعال محیط زیست بر این باور است که در صورت اجرای قانون و اولویت‌بخشی به محیط زیست پس از تامین آب شرب، احیای زاینده‌رود از سد چم آسمان تا اصفهان در گام نخست امکانپذیر خواهد بود.

او همچنین با اشاره به اینکه کشاورزان بیش از همه از تخریب محیط زیست متضرر شده‌اند و خواهند شد، می‌گوید: هیچ گونه فعالیت اقتصادی بدون در نظر گرفتن الزامات زیست محیطی نمی‌تواند پایدار باشد و اگر شاهد اولویت‌بخشی به تخصیص حقابه محیط زیست در حوضه زاینده رود نباشیم.

حفظ اکوسیستم زاینده رود و پایتخت فرهنگی جهان اسلام

مرادی ابراز کرد: سرانجام کشاورزی هم به کلی ناممکن خواهد شد و اکنون باید وزارت نیرو تصمیم بگیرد که آیا اولویت، حفظ اکوسیستم زاینده‌رود و در نتیجه حفظ اصفهانی است که عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام را در زمره عناوین خود جای داده است یا اولویت، حفظ کشاورزی ناپایدار، بارگذاری‌های جدید و انتقال آب از حوضه ورشکسته زاینده‌رود به حوضه‌های مجاور است.

رهاسازی چند روزه آب، تاثیری بر احیای آبخوان اصفهان ندارد

آبخوان دشت اصفهان-برخوار دارای قابلیت ذخیره ۷ میلیارد و ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب است که طی سال های گذشته تقریبا نیمی از حجم آب زیر زمینی با برداشت سالیانه ۳۱۱ تا ۵۲۲ میلیون متر مکعب برداشت، تخلیه شده و میانگین افت سالیانه سطح آب زیر زمینی در دشت اصفهان، به ۹۴ سانتیمتر و میانگین سطح آب زیرزمینی در منطقه دولت آباد و حبیب آباد، به ۱۶۳ متر رسیده و با توجه به اینکه عمق لایه خاک در منطقه حبیب آباد ۳۰۰ متر است.

برداشت آب از اعماق پایین صورت می‌گیرد که به دلیل درصد بالای املاح کیفیت نازلی دارد.حجم مخازن ۸ سد اصلی استان اصفهان حدود ۱٫۶۱ میلیارد متر مکعب است و سد زاینده‌رود با ۱٫۴

میلیارد متر مکعب تقریبا ۹۰ درصد حجم مخازن را به خود اختصاص داده و اکنون حجم آب ذخیره شده در پشت سد زاینده رود تنها ۱۶۴ میلیون متر مکعب، یا ۱۲ درصد از کل ظرفیت سد بوده و این بیانگر شرایط شکننده منابع آب زیرزمینی و سطحی، در اصفهان است.

جبران کمتر از دو درصد برداشت از آبخوانها

در همین ارتباط، بهرام نادی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف‌آباد به خبرنگار عصر ایران می‌گوید: در خصوص میزان تاثیر این رهاسازی چند روزه بر آبخوان اصفهان، معتقد است با رهاسازی ۵۷ میلیون متر مکعب طی ۱۰ روز، دبی آب خروجی سد تقریبا به ۶۶ متر مکعب بر ثانیه خواهد رسید.

وی گفت: با فرض اینکه دبی ورودی آب در ابتدای آبخوان اصفهان-برخوار، در حوالی درچه، ۴۲ متر مکعب در ثانیه باشد میزان نفوذ آب رودخانه زاینده رود به زمین و تغذیه آبخوان اصفهان از ابتدای آبخوان تا انتهای آبخوان، در حوالی بند آبشار اصفهان، تنها ۶٫۵ متر مکعب در ثانیه خواهد بود.

نادی ادامه می‌دهد: به بیان ساده، کل آب قابل نفوذ به خاک برابر ۵٫۶ میلیون متر مکعب و کمتر از ده درصد آب سطحی رهاسازی شده خواهد بود و با فرض برداشت سالیانه ۳۱۱ میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی آبخوان اصفهان-برخوار، این رهاسازی چند روزه کمتر از دو درصد برداشتها را جبران خواهد کرد.

وی اضافه کرد: بنابراین احیای آبخوان و محیط زیست نیاز به همت و عزم ملی دارد با رها سازی آب به مدت ۱۰ روز نمی توان جوابگوی تراز منفی برداشت آب و افت سطح آب زیرزمینی و مشکلات عدیده افت سطح آب زیر زمینی همچون فرو نشست بود و آمار و ارقام نشانگر لزوم همت و عزم جدی استانی و ملی برای احیا و جریان دائمی آب زاینده رود و تغذیه آبخوان، با کاهش مصارف آب کشاورزی، صنعت و خانگی است.

اکنون باید دید تا کجا نادیده گرفتن اولویت تخصیص حقابه محیط زیست پس از شرب از سوی وزارت نیرو و تقلیل مسائل به تامین آب کشاورزی و صنعت و شرب به عنوان رویکرد غالب در مدیریت منابع آب حوضه آبریز زاینده‌رود ادامه خواهد یافت و اصفهانی که با انباشت بحران‌های زیست‌محیطی مواجه است، تا کی می‌تواند پاسخ‌های مقطعی و موقت به بحران‌های ریشه‌دار و عمیق زیست محیطی‌اش را تاب آورد.

آیا سرانجام مرگ یک تمدن سترگ را شاهد خواهیم بود یا احیای آن را؟ پرسشی که پاسخ آن در آینده نه چندان دور معلوم خواهد شد.

تاریخ‌سازی در استقلال؛ ساعده سیما نخستین سخنگوی زن باشگاه شد

تماشاخانه

چرا ژاپن در جنگ جهانی دوم به شوروی حمله نکرد؟ (فیلم)

انفجار مرگبار بندرعباس: فاجعه‌ای با تبعات گسترده زیست‌محیطی و انسانی / زباله‌های خطرناک و فلزات سنگین (فیلم)

فیلم های دیگر