آنچه که در ابتدای شیوع گسترده ویروس کرونا در جهان چندان به آن توجه نمی‌شد، تأثیر عمیق و درازمدتی بود که این ویروس قرار است روی سلامت روان و جسم ساکنین کره خاکی و شرایط اقتصادی داشته باشد. حالا با گذشت دو سال، بر همگان روشن شده است که کرونا تا سال‌های سال اثرات منفی روانی خود را کم‌وبیش روی افراد خواهد گذشت.

در این میان گروهی از افراد که با چالش‌های روحی بیشتری برای درک این شرایط و کنار آمدن با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، کودکان هستند. قرنطینه خانگی باعث شد کودکان نتوانند آن‌طور که شرایط سنی آن‌ها ایجاب می‌کند، با همسن و سال‌های خود بازی کنند و جنب و جوش داشته باشند. این مشکل در کنار فقدان تماس فیزیکی با دیگران، سلامت روانی کودکان را تهدید کرده و فرایند اجتماعی شدن آن‌ها را به تأخیر می‌اندازد. از طرف دیگر کودکانی که در سن مدرسه بودند، با شیوع کرونا ناگهان خود را در مقابل درهای بسته کلاس یافتند و به‌ناچار به گوشه خانه‌ها پناه بردند و تعامل اجتماعی خود را کاملاً از دست دادند. هشدار روانشناسان کودک به والدین در پاندمی کرونا روشن است: کودکان را درک کنید، راه‌های صحبت کردن با آن‌ها درباره شرایط پیش آمده را یاد بگیرید و اجازه ندهید انزوا سبب بروز بحران‌های روانی در بزرگسالی آن‌ها شود.

فرزندان نگران، والدین نگران‌تر!

تغییرات جدید زندگی، ماندن در منزل به مدت طولانی، از دست دادن فرصت بازی کردن با دوستان و خلاء ارتباطات اجتماعی باعث شده است شرایط روانی کودکان به‌شدت تحت تأثیر قرار بگیرد. احساس سردرگمی کودکان در مواجهه با این شرایط جدید و از طرف دیگر، در دسترس بودن اطلاعات ضدونقیض در رسانه‌ها، اخبار تلویزیون و گوشی‌های تلفن همراه باعث افزایش حس اضطراب، ترس و حتی خشم در آن‌ها می‌شود. والدین و مراقبین اولیه کودکان نقش مهمی را در کمک کردن به کودکان برای کنار آمدن با این احساسات و کاهش حس اضطراب در آن‌ها دارند. اما به علت اینکه این شرایط (پاندمی کرونا) جدید است، بسیاری از بزرگسالان نمی‌دانند چطور باید به شیوه‌ای که برای کودکان قابل درک باشد، با آن‌ها گفت‌وگو کنند و شرایط فعلی را برایشان توضیح دهند.

در این میان خود والدین و مراقبین کودک نیز به‌علت بحران کرونا دچار استرس و فشارهای روانی متعددی شده‌اند. این موضوع می‌تواند ظرفیت روانی آن‌ها را برای مراقبت از کودکان و تعامل مؤثر با آن‌ها محدود کند. کودکان نسبت به محیط اطراف خود بسیار دقیق هستند و همه چیز را زیر نظر دارند؛ به همین دلیل کوچک‌ترین تغییری در وضعیت روانی والدین از نگاه تیزبین آن‌ها دور نمانده و باعث مضطرب شدنشان می‌شود.

قصه تلخ کودکان بدسرپرست در دوران کرونا

همه کودکان جهان آن‌قدر خوش‌شانس نیستند که در خانه‌هایی آرام زندگی کرده و صمیمیت را با والدین و اعضای خانواده خود تجربه کنند. کودکانی که در خانواده‌های پرتنش زندگی می‌کنند در این دوران سطح استرس بالاتری نسبت به سایر کودکان دارند. همچنین احتمال اینکه این کودکان مورد خشم، خشونت خانگی و تنبیه قرار بگیرند، در این دوران بسیار بیشتر از سایر کودکان است. لازم است در این خانواده‌ها، هشدار روانشناسان کودک به والدین در پاندمی کرونا جدی گرفته شود.

مشکلات اقتصادی جدید، از دست دادن شغل والدین و محدودیت رفت‌وآمدهای خانوادگی و دوستانه همگی می‌توانند شرایط را برای این کودکان بغرنج‌تر از قبل کنند. بسته شدن مدارس نیز باعث می‌شود کودکان زمان بیشتری را در خانه، به همراه والدین خود سپری کنند. همه این‌ها در کنار هم می‌تواند آسیب‌های اجتماعی و روانی را برای کودکان به دنبال داشته باشد. همچنین ممکن است خطر اعتیاد فرزندان به مواد مخدر، اینترنت، تجاوز جنسی و قلدری نیز افزایش پیدا ‌کند.

بدتر از آن کودکانی هستند که در شیرخوارگاه‌ها، پرورشگاه‌ها و مؤسسه‌های نگهداری از کودکان بدسرپرست زندگی می‌کنند. ازآنجاکه این کودکان قبلاً هم نسبت به سایر کودکان، بیشتر در انزوا به سر می‌بردند، با بروز تحول در اجتماع که ناشی از همه‌گیری کرونا بوده است، بیش‌ازپیش احساس تنهایی و فشار روانی خواهند کرد. متأسفانه این کودکان به منابع عاطفی کافی دسترسی ندارند تا بتوانند احساسات منفی و هیجانات خود را بروز دهند؛ بنابراین مدیران این مراکز باید نسبت به استخدام روانشناس کودک جهت ارائه مشاوره تخصصی به کودکان و مربیان آن‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشند و در این زمینه کوتاهی نکنند.

چطور استرس کودکان در کرونا را برطرف کنیم؟

روانشناس‌های کودک بهتر از هر فرد دیگری می‌توانند به والدین و فرزندان کمک کنند تا از این بحران به‌خوبی عبور کنند. درک احساسات کودکان در این برهه بسیار مهم است و می‌تواند بزرگ‌ترین قدمی باشد که پدر و مادر در جهت حفظ سلامت روان کودک خود برمی‌دارند. برای اینکه بتوانید احساسات کودک را بهتر درک کنید موارد زیر را مدنظر داشته باشید:

کودکان استرس و غم خود را به شیوه متفاوتی از بزرگسالان بروز می‌دهند. ازآن‌گذشته، رفتار هر کودک در مقابله با فشار روانی با کودک دیگر متفاوت است. مثلاً ممکن است برخی کودکان در این شرایط سکوت را انتخاب کنند و برخی دیگر ناراحتی خود را با خشم و بیش‌فعالی نشان دهند. والدین باید در این‌گونه مواقع صبور باشند و عواطف و احساسات کودک خود را درک کنند.
والدین باید به همه احساسات فرزندان خود اعتبار ببخشند و با آن‌ها همدلی کنند.
نقاشی کشیدن، کاردستی درست کردن، بازی کردن و سایر فعالیت‌های تعاملی که والدین با کودکان خود انجام می‌دهند، می‌تواند به کودک کمک کند تا شیوه‌های مثبتی را برای آزاد کردن عواطف خود به کار بگیرد.
تا جای ممکن فعالیت‌های منظم و روزمره‌ای را برای کودک در نظر بگیرید.
اگر کودک در منزل مورد خشونت قرار بگیرد، باعث ایجاد آسیب روانی شده و این می‌تواند باعث بروز رفتارهای پرخاشگرانه از سوی او شود.
از تماشای اخبار، خواندن مطالب روزنامه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، گوش دادن به رادیو و بحث کردن درباره کووید-۱۹ در حضور کودکان خودداری کنید.
اگر فردی در خانه بیمار بوده و در بیمارستان بستری شده یا اگر فردی به‌علت بیماری کرونا فوت شده است، کودکان دچار احساس اضطراب شده و ممکن است به کمک تخصصی نیاز پیدا کنند. در این‌گونه مواقع بهتر است از یک روانشناس کودک کمک بگیرید.

سه گام مهم برای رفع استرس کودک در دوران کرونا

بروز استرس در دورانی که کودکان و والدین آن‌ها تحت فشار روانی هستند طبیعی است. برای مدیریت بهتر استرس کودکان در این دوران، سه گام زیر را طی کنید:

گوش دادن

به کودکان فرصت بدهید تا درباره آنچه که احساس می‌کنند صحبت کنند. آن‌ها را تشویق کنید تا نگرانی‌های خود را با شما در میان گذاشته و سوال بپرسند.

آرام کردن

از تکنیک‌های ساده‌ای مثل قصه‌گویی، خواندن آواز و بازی کردن برای آرام کردن کودکان استفاده کنید و دائماً آن‌ها را به‌خاطر نقاط قوتشان تشویق کنید.

آرامش خاطر دادن

به کودکان این اطمینان را بدهید که همیشه در کنار شما می‌توانند احساس امنیت کنند و اطلاعات درست را از منابع معتبر به آن‌ها منتقل کنید. از آنجا که در عصر حاضر، شبکه‌های مجازی باعث شده‌اند همه انسان‌ها (حتی کودکان و نوجوانان) در معرض بمباران اطلاعات کذب و شایعات قرار بگیرند، این مرحله از اهمیت بالایی برخوردار است. والدین، مراقبین کودکان و مربیان مهدکودک‌ها و مدارس باید تلاش کنند اطلاعات صحیح را درباره پاندمی به زبانی قابل درک برای آن‌ها شرح دهند.

با طی کردن این سه مرحله و البته کمک گرفتن از روانشناس کودک می‌توانید اطمینان حاصل کنید که سلامت روان کودکتان در این دوران حساس و پراسترس، حفظ خواهد شد.

نشانه‌های روانی کودکان تحت استرس

کودکانی که دچار اضطراب هستند معمولاً علائم مشترکی را از خود نشان می‌دهند. دانستن این علائم و تشخیص به‌موقع آن‌ها می‌تواند به والدین، معلمان و مراقبان کودکان کمک کند تا از کمک‌های یک روانشناس کودک به‌موقع استفاده کرده و از آسیب‌های روانی جدی پیشگیری کنند. این نشانه‌ها عبارت‌اند از:

بی‌اشتهایی و کم‌خوابی یا بی‌خوابی
کابوس‌های شبانه
پرخاشگری یا انزوا
شکایت از درد در ناحیه شکم یا سردرد بدون علت مشخص یا بیماری جسمی
ترس از تنهایی
چسبیدن به والدین
ظهور ترس‌های جدید (مثل ترس از تاریکی)
کاهش علاقه به بازی کردن و شرکت در فعالیت‌های گروهی
احساس غم و گریه کردن بیش از حد و بدون دلیل
کاهش تمرکز

اضطراب جدایی و چسبیدن به والدین یکی از مهم‌ترین نشانه‌های کودکان مضطرب است. کودکی که دچار استرس شده است، به‌صورت طبیعی تمایل دارد زمان بیشتری را در کنار افرادی بگذراند که به او احساس آرامش و امنیت می‌دهند. در صورتی که این مسئله آنقدر شدت پیدا کرده که کودک شب‌ها حاضر به خوابیدن در اتاق خواب خود نیست یا غیبت والدین خود را حتی برای چند دقیقه نمی‌تواند تحمل کند، لازم است از کمک یک روانشناس و مشاور کودک بهره‌مند شوید.

چطور با کودک مضطرب صحبت کنیم؟

از صحبت کردن درباره کرونا با کودکان خود نترسید، چرا که سکوت و پنهان‌کاری در این زمینه هیچ کمکی به کودک نمی‌کند. در عوض تلاش کنید با صداقت و روی باز با آن‌ها صحبت کنید.

اجازه بدهید کودکان هرآنچه را که در ذهن دارند با شما در میان بگذارند.
در پاسخ به پرسش‌های آن‌ها جانب صداقت را رعایت کنید. اما شرایط سنی آن‌ها را نیز در نظر گرفته و تلاش کنید پاسخ‌هایتان به سوالات آن‌ها متناسب با میزان درک آن‌ها از جهان باشد.
اگر کودک احساس سردرگمی یا وحشت می‌کند فضای لازم را در اختیار آن‌ها قرار دهید تا بتوانند احساسات مختلف خود را با شما به اشتراک بگذارند.
اگر پاسخ سوالات کودک را نمی‌دانید احساس نگرانی نکنید. این موضوع کاملاً طبیعی است و شما می‌توانید با پاسخ‌هایی مثل: «نمی‌دانم اما درباره آن فکر می‌کنم» یا «نمی‌دانم اما برای پیدا کردن جواب سوال تو تلاش می‌کنم» نگرانی کودک را برطرف کنید.
کودکان از درک علت این موضوع که نمی توانند با دوستان خود بازی کنند عاجز هستند. تلاش کنید با زبان خودشان با آن‌ها صحبت کرده و آن‌ها را از عواقب ارتباط رو در رو با دوستان و نزدیکان در دوران کرونا آگاه کنید.
با آموزش مسائل بهداشتی و آگاه کردن کودک از راه‌های انتقال ویروس به بدن، اضطراب او را از بیمار شدن کم کنید. به او اطمینان بدهید که در صورت رعایت همه نکات بهداشتی، هیچ خطری تهدیدش نخواهد کرد.

سخن پایانی

پاندمی کووید ۱۹ دورانی تلخ بود که در تاریخ جهان ثبت خواهد شد. متأسفانه کودکان در طول این دوران بیشترین آسیب را دیده‌اند و بیشتر از همه ما از نظر روانی تحت تأثیر قرار گرفته‌اند. توجه به کودکان از سوی والدین و همچنین مراقبت ویژه از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست از جمله نکات ضروری است که همه ما باید در دوران پاندمی کرونا و تا مدت‌ها پس از آن، به خاطر داشته باشیم.

در این مقاله تلاش کردیم به طور خلاصه نظر روانشناس‌های کودک را در این زمینه بیان کرده و تکنیک‌هایی را برای کمک به رفع استرس کودکان ارائه کنیم. نکته مهمی که والدین باید به آن توجه کنند این است که کودکان مانند بزرگسالان قادر به بیان مستقیم احساسات درونی خود نیستند. به همین دلیل اغلب احساس اضطراب و نگرانی خود را با سکوت، بی‌خوابی، گریه، بی‌اشتهایی، پرخاشگری یا هزاران نشانه غیرمستقیم دیگر ابراز می‌کنند. در این شرایط پدر و مادر یا مراقبین کودک باید به این احساسات کودک اعتبار بخشیده و از روش‌هایی مثل بازی کردن یا آواز خواندن به او کمک کنند تا احساسات خود را به شکل درست بروز دهد.

کانال عصر ایران در تلگرام