اين سو و آن سوى استهلال

با احسان مهرجو تلفنى يك گپ نجومى! زديم، آن هم در فضاى شلوغى كه هم اين طرف همكارانمان در سرويس ورزشى مشغول تماشاى رقابت فينال جام ملت هاى آسيا بين دو تيم ملى بسكتبال ايران و چين بودند و هم آن طرف، دوستان احسان مهرجو و تو خود درياب كه غير از صداى ما و صداى احسان مهرجو و صحبت از آسمان و رؤيت هلال ماه و رصد كهكشان ها و ستارگان، چقدر فضاى دستگاه ضبطمان پر شده بود از سبد و توپ و امتياز و حامد حدادى و نيكخواه بهرامى و... و چه سختى مضاعفى داشت پياده كردن متن اين مصاحبه در اين شلوغى شيرين قهرمانى كه البته از آن سوى سيم هاى تلفن ضبط شده بود؛ نه اين سو و همكاران ورزشى ما كه تلفنشان هم براى اين مصاحبه در اشغال ما بود و براى همين، اعتراضى هم نمى شد كرد! احسان مهرجو گرچه در سومين سال دهه ۶۰ متولد شده و هنوز فرصت هاى زيادى براى تجربه كردن دارد اما تا همين جا هم، خوب پيش رفته است و شايد براى همين هم استاد قاضى ميرسعيد در جواب سؤال ما، او را براى مصاحبه پيشنهاد مى كند. كارشناسى فيزيك است و فيزيك و نجوم را دو دنياى جدانشدنى مى داند و خب، راست هم مى گويد. در مدارس و كلاس هاى عمومى و كلاس هاى ويژه المپياد، نجوم تدريس مى كند و مدير گروه نجوم شركت نوآوران ابزار دانش آموز است. ۱۰ سالى مى شود كه سراغ نجوم رفته و شش سالى است كه عضو يكى از گروه هاى ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبرى است. در آستانه رؤيت هلال ماه مبارك رمضان مصاحبه آسمانى! ما را رصد كنيد كه البته شايد زيادى هم نجومى شده باشد! چاره اى نبود ديگر؛ منجم جوانمان همين ابتدا صحبت را با نجوم آماتورى و حرفه اى آغاز مى كند:

نجوم حرفه اى، نجومى است كه افراد با تحصيلات دانشگاهى به نجوم مى پردازند، ولى در نجوم آماتورى، افراد تحصيلات دانشگاهى نجوم ندارند؛ علاقه مند به نجوم هستند، مطالعه مى كنند و به رصد مى پردازند. يكى از گرايش هاى نجوم آماتورى، رؤيت هلال ماه است كه من در كنار كارهاى نجومى ام انجام مى دهم. بعضى فقط به رصد ستاره ها مى پردازند، بعضى فقط به رصد كهكشان ها، بعضى سراغ دنباله دارها مى روند و كسانى هم كه علاقه مند به رؤيت هلال ماه هستند، اول هر ماه قمرى به رصد ماه مى پردازند.

ولى مردم تصور مى كنند استهلال، تنها مربوط به ماه هاى رمضان و شوال است...

عامه مردم تصورشان اين است كه رؤيت هلال تنها به ماه رمضان مربوط مى شود، چون به لحاظ شرعى، مردم بيشتر متوجه اين ماه هستند، تصور مى كنند منجمان هم فقط براى ماه رمضان، هلال ماه را رصد مى كنند در حالى كه منجمان در ابتداى هر ماه قمرى اين كار را انجام مى دهند.

معمولاً چه مناطقى براى رصد هلال ماه انتخاب مى شوند؟

گزينش استان ها به دو صورت انجام مى شود، براى اينكه هلال ماه، هرچه به سمت نيم كره غربى برويم زودتر و هرچه به مناطق جنوبى تر برويم، راحت تر ديده مى شود. به همين خاطر، براى هلال هاى مهمى كه ديدن آنها، خيلى ضرورت دارد، معمولاً استان هايى انتخاب مى شوند كه بيشتر در نوار غربى باشند و اگر آن استان، خود، گروه  حرفه اى رصدى نداشته باشد، از تهران گروهى به آنجا اعزام مى شوند.

لحظه رؤيت هلال ماه، دقيقاً چه زمانى است؟

هر ماه، ما شاهد يك مقارنه در آسمان هستيم؛ بدين معنا كه مركز خورشيد، زمين و ماه در يك صفحه قرار مى گيرد. در لحظه مقارنه، ما نمى توانيم ماه را ببينيم، چون بين خورشيد و زمين قرار گرفته و نور خورشيد هم به آن سمتى از ماه مى تابد كه ما آن را نمى بينيم. براى اينكه ماه را ببينيم بايد لحظه اى صبر كنيم تا ماه، از خط و اصل زمين و خورشيد عبور كند. حالا اينكه چقدر صبر كنيم تا ماه عبور نكند، اين همان تلاشى است كه رصدگران مى خواهند انجام دهند. يعنى در كمترين زمانى كه از مقارنه مى گذرد، هلال ماه را ببينند. موقع ديدن هلال، درواقع اولين غروب بعد از مقارنه است. براى هلال رمضان امسال، مقارنه ساعت ۱۳:31 دقيقه پنج شنبه به وقت ايران است. اولين غروب، غروب همان روز پنج شنبه است. اما روز پنج شنبه، قبل از غروب خورشيد، ماه غروب مى كند؛ يعنى بعد از غروب خورشيد، هلالى در افق نيست كه رصدگر بخواهد ببيند، بنابراين رصدگر مى رود غروب فرداى آن روز يعنى جمعه شب، براى رصد هلال ماه رمضان، اقدام مى كند. جمعه، غروب ماه حدود ۲۴ دقيقه بعد از غروب خورشيد است كه اين درواقع فرصتى است كه رصدگر براى رؤيت هلال ماه رمضان دارد. رصدگر بايد آنقدر تجربه داشته باشد كه در اين زمان كم، بتواند هلال ماه را رؤيت كند.

چه حسى داريد در لحظه اى كه هلال ماه را رؤيت مى كنيد؟ خصوصاً هلال ماه رمضان را؟

وقتى براى رؤيت هلال ماه رمضان و شوال اقدام مى كنيم، درواقع سواى از آن احساس نجومى كه داريم، چون به عنوان نماينده مردم هستيم، خواسته يا ناخواسته يك احساس مسؤوليت را آدم حس مى كند كه ديدن يا نديدن اين هلال مى تواند شروع يا پايان ماه رمضان را، يك روز عقب و جلو كند. اين احساس براى خود من، كمى استرس آور است و از سويى رصدى با اين اهميت، هم به لحاظ شرعى، هم به لحاظ نجومى و هم به لحاظ اينكه به نمايندگى از طيف زيادى از مردم است، احساس غرور و شادى به آدم مى دهد.

گروه هاى رصدى معمولاً به ارتفاعات مى روند؟

اين درواقع بستگى به تشخيص رصدگر، موقعيت آب و هوايى و عوارض طبيعى آن منطقه دارد كه گروه اعزامى با بررسى اين موارد، بهترين منطقه را انتخاب مى كنند. اما در تابستان كه باران كمتر است، معمولاً ارتفاعات بهتر هستند.

حضور جوان ها در موضوعى به اين مهمى، چه جايگاهى دارد؟

مهم ترين نكته اين است كه جوان ها خودشان را باور مى كنند، احساس مى كنند تلاشى كه انجام داده اند، هرچند اندك بوده، به ثمر نشسته و نتيجه اش را هم مى بينند. اين يك احساس رضايت درونى به انسان مى دهد و انگيزه را براى فعاليت هاى جدى تر، بيشتر مى كند. از آن طرف هم يك حالت تشويقى است براى سايرينى كه مى خواهند قدم در اين راه بگذارند.

در سفرهاى رصدى، واكنش مردم عادى به عنوان رصدگر چگونه بوده است؟

معمولاً اغلب اوقات خيلى برايشان جاى تعجب دارد كه بيشتر رصدگرها جوان هستند، چرا كه از قبل در ذهنشان اينگونه جاافتاده است كه يك عده با سن و سال بالا مى آيند كه حتماً بايد مسؤوليت هاى دولتى هم داشته باشند، اما وقتى بچه ها را با سن كم و با مهارت بالا در حال نصب ابزارها و محاسبات و رصدها مى بينند خيلى برايشان جالب است و سؤال مى كنند كه چطور مى توانند سراغ نجوم بيايند.

ستاد استهلال، ستاد عظيم و مهمى است و كار مهمى را هم بر عهده دارد، يك جوان بايد چه ويژگى هايى داشته باشد تا بتواند عضو گروه هاى ستاد استهلال شود؟

از ديد خود من، مهم ترين ويژگى، داشتن تجربه كامل رصدى است، چرا كه هلال هايى مثل ماه رمضان، هلال هايى نيستند كه شخص بيايد آنجا و بخواهد كسب تجربه كند يا آموزش ببيند يا در كنار افراد باتجربه تر، بخواهد آموزش ببيند. اينجا درواقع محل آزمون پس دادن است و كسانى بايد اعزام شوند كه تجربه و دانش كافى داشته باشند. هم دوره هاى مختلف را گذرانده باشند و هم به تعداد كافى براى رصد هلال، اقدام كرده باشند خصوصاً هلال هاى بحرانى و مهم را. مورد بعدى هم حس وظيفه شناسى و صداقت است، چون يك اعلام اشتباه مى تواند سرنوشت يك ماه قمرى و ده ها ميليون جمعيت را تحت تاثير قرار دهد.

اكثر مردم ما تصور مى كنند حضور در فضاى علم نجوم، كار پرهزينه و لوكسى است، نظر شما چيست؟

اصلاً اين طور نيست؛ نجوم مثل ورزش اسكى نيست كه شما تا ابزار نداشته باشيد، نتوانيد كار كنيد. من الان ۱۰ سال است كه مشغول فعاليت در زمينه نجوم هستم در حالى كه نه دوربين دوچشمى دارم و نه تلسكوپ. يك بخش از نجوم، مطالعات نجومى است؛ خيلى ها علاقه مند هستند در مورد آسمان، اسرار آسمان، نحوه شكل گيرى ستاره ها و كهكشان اطلاعاتى داشته باشند. اينها نياز به ابزار ندارند و فقط بايد مطالعه كنند.

حالا اگر علاقه اى براى رصد ستاره ها و كهكشان  بود، نياز به ابزار است كه باز هم الزامى به خريد نيست، مى توانند از ابزارهاى مراكز نجومى استفاده كنند يا با گروه هايى كه برنامه هاى رصدى خارج از شهر برگزار مى كنند و خودشان هم، ابزار دارند، همراه شوند، يا حتى از دوستانشان بگيرند.

خيلى از جوان ها دوست دارند وارد اين عرصه شوند، چطور بايد اين كار را انجام دهند؟

براى شروع دو راه پيش رو دارند: اول اينكه در مراكز نجومى كه آموزش نجوم دارند ثبت نام كنند يا اگر دسترسى به اين مراكز ندارند يا توان پرداخت هزينه را ندارند، ساده ترين راه مطالعه كتاب هاى عمومى نجوم است كه از فرمول هاى نجوم در آنها استفاده نشده و به جاى آن موضوعات مختلف نجوم با زبانى ساده براى فهم عامه مردم، بيان شده است.

نجوم چقدر در خداشناسى مؤثر است؟

هر قدر در نجوم به عمق مطلب وارد مى شويم، ناخواسته متحير مى شويم از اين نظمى كه بر جهان حاكم است. وقتى در نجوم براى فاصله ديگر صحبت از سانتى متر و متر و كيلومتر نيست و حرف از سال نورى است و پارسك، وقتى خورشيدى كه در نگاه ما، به اندازه يك سكه است و درمى يابيم كه يك ميليون برابر زمين است، واقعاً آدم به اين عظمت پى مى برد و ناخودآگاه به سوى آن نيرويى كه عامل ايجاد اينها بود، كشيده مى شود. وقتى متوجه مى شويم بسيارى از اين ستاره هاى ريز، از خورشيد بزرگتر هستند اما به خاطر فاصله زياد، ما آنها را به صورت نقطه مى بينيم، واقعاً جاى تعجب دارد و تنها به عظمت خدا پى مى بريم.

قبل از تشكيل ستاد استهلال، بسيارى از مردم كه ماه را مى ديدند، شخصاً به دفتر اطلاع مى دادند، اين قضيه، همچنان ادامه دارد؟

گزارش هاى مردمى از زمان قديم بوده و الان هم ادامه دارد. اما در سال هاى اخير، با بررسى كارشناسان، معلوم شد كه بسيارى از گزارش هاى مردم عادى ناقص و اشتباه بوده، بعضاً آنچه را كه فرد تصور مى كرده هلال ماه بوده و ديده، درواقع هلال ماه نبوده است. نه اينكه فرد بخواهد دروغ بگويد، بلكه تنها به اين دليل كه تجربه كافى براى رصد نداشته است. براى جلوگيرى از اين اشتباهات از ۱۰ سال قبل، ستاد استهلال دفترمقام معظم رهبرى، تصميم گرفتند از گروه هايى آموزش ديده و باتجربه در اين موارد، كمك بگيرند و اولويت را به اين گروه هاى اعزامى بدهند. چون اين گروه ها، دانش و تجربه كافى و بعد از آن، ابزار يعنى تلسكوپ و دوربين هاى ويژه دارند. بعيد است كه يك فرد عادى از مردم، بدون ابزار، هلال را ببيند و متخصصان باتجربه، با تلسكوپ، هلال ماه را نبينند. بنابراين به لحاظ منطقى، نظر آن گروه ها اولويت دارد.

بعضى ها ايراد مى گيرند كه ماه بايد با چشم غيرمسلح ديده شود نه با ابزار نجومى...

تا چند سال پيش، نظر مراجع عظام اين بود. اما با جلساتى كه برگزار شد ميان كارشناسان در موردرؤيت هلال ماه مراجع و شخص مقام معظم رهبرى، در مجموع به اين جمع بندى رسيدند كه از ابزار هم مى توان در رؤيت استفاده كرد. نتيجه اينكه، شخص بايد با چشم خودش ببيند، حال اگر از پشت عينك يا تلسكوپ هم باشد، پذيرفته و حجت است.

چه دليلى دارد كه گروه هاى هوايى، هر ساله  براى رويت هلال ماه اعزام مى شوند؟

يكى از مهم ترين دلايل اين است كه بارها اتفاق مى افتاد كه گروه ها با برنامه ريزى قبلى به استان هاى مختلف سفر مى كردند و مستقر مى شدند و وقتى كه زمان رؤيت هلال مى رسيد، ابرى در افق قرار مى گرفت و تمام برنامه ريزى ها به هم مى خورد! براى جلوگيرى از اين مشكل، الان پنج سال است كه رصد با هواپيما هم صورت مى گيرد كه البته اين هم دو مانع و مشكل دارد: يكى شيشه هواپيما و ديگرى عدم تمركز به علت حركت و لرزش هاى هواپيما.

و اما يك خاطره جالب از سفرهاى بسيار رصدى...

اسفند سال ۸۴ براى رؤيت هلال ماه به استان كرمان رفتيم. اين هلال به لحاظ نجومى، خيلى با ارزش بود، آنقدر كه اگر گروهى مى توانست نقطه مورد نظر هلال ماه را رؤيت كند، يك ركورد جهانى به حساب مى آمد. گروه هاى مختلفى براى اين رصد به استان كرمان رفته و هر گروهى تصميم گرفت به يك نقطه از استان كرمان برود. گروه ما كه با استاد قاضى ميرسعيد رفته بود، به اطراف شهر بافق رفت.

وضعيت هوا، همراه با مقدارى ابر و مقدارى غبار بود. خيلى نگران بوديم و استرس داشتيم كه مى توانيم اين هلال را ببينيم و ركورد جهانى را ثبت كنيم يا نه. همه گروه مضطرب بوديم. با تجربه ترين فرد گروه ما استاد قاضى ميرسعيد بودند كه به همه اطمينان خاطر مى دادند كه هم وضعيت افق مناسب خواهد بود و هم ما هلال را خواهيم ديد. ما در بالاى تپه بوديم. حدود يك ساعت مانده به زمان رؤيت هلال، از پايين تپه يك گله گوسفند آمد. ما به ذهنمان رسيد كه براى كاهش استرس، برويم بين گله و يك تفريحى بكنيم، رفتيم، جاى شما خالى، الاغ سوارى هم كرديم! و خلاصه روحيه بچه ها شاد شد. بعد آمديم بالاى تپه رصد را شروع كرديم و خوشبختانه تنها گروهى بوديم كه توانستيم هلال ماه را ببينيم و از آن عكس گرفته و همراه با گزارش به مراكز معتبر نجومى فرستاديم كه پذيرفته شد و در مجله معتبر نجومى همراه با عكس گروه و هلال ماه به چاپ رسيد و ركورد رؤيت هلال ماه هم در اختيار ايرانى ها باقى ماند.

تماشاخانه

رفتار عجیب کلاغ‌ها: شیرجه به میان مورچه‌ها برای «درمان» (فیلم)  

چرا هانیبال از روم متنفر بود؟ جنبه‌ای از نفرت و انتقام در تاریخ باستان  (فیلم)

فیلم های دیگر