دو شهر باستانی ایران در تهدید بی‌پولی، حفاری غیرمجاز و تعرض

درحالی که فصل چهارم کاوش‌های ربع رشیدی با کشف بزرگ‌ترین قطعه کاشی ایلخانی منقوش به «بسم‌الله» به پایان رسیده، معاون میراث فرهنگی آذربایجان شرقی از نیاز ۲۰ میلیارد تومانی برای ادامه مطالعات و همچنین تهدید جدی ساخت‌وسازهای غیرقانونی در حریم این محوطه تاریخی، که قابلیت ثبت جهانی دارد، خبر می‌دهد. هم‌زمان، کاوش‌های محوطه‌های «آق‌کند» و «اوجان» نیز زیر سایه کمبود اعتبار و افزایش حفاری‌های غیرمجاز پیش می‌رود.

وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی درباره وضعیت کاوش‌ها و مطالعات باستان‌شناسی این استان به ایسنا گفت: در یک سال اخیر در سه محوطه مشخص، کارِ مطالعات باستان‌شناسی را پیش برده‌ایم. یکی از این محوطه‌ها، «ربع رشیدی» است. ما توانستیم فصل چهارم کاوش را به سرپرستی آقای دکتر بهرام آجُرلو از دانشگاه هنر اسلامی تبریز انجام دهیم. سه فصل پیش از این نیز کاوش‌ها انجام شده بود و فصل چهارم هم با موفقیت به پایان رسید. برای فصل پنجم نیز پروپوزال ادامه مطالعات کاوش و باستان‌شناسی تهیه و ارائه شده است که اکنون در انتظار تامین اعتبار است تا بتوانیم فصل پنجم را هم ادامه دهیم.

او توضیح داد: «ربع رشیدی» یکی از محوطه‌های بسیار مهم کشور است و اهمیت فوق‌العاده و ویژه‌ای برای استان آذربایجان شرقی دارد اما می‌توان گفت آن‌گونه که شأن و اهمیتش ایجاب می‌کرده، تاکنون به آن پرداخته نشده و تنها مطالعات کافی نیست و باید کارهای بسیار گسترده‌تری در این حوزه انجام شود. ما در ادامه فصل چهارم، عملیات حفاظت و مرمت را نیز داشتیم و تأکید ما این است که در فصل پنجم نیز حفاظت و مرمت همراه با مطالعات دیده شود. همین اتفاق نیز در برنامه‌ریزی‌ها لحاظ شده و در پی آن هستیم که هر دو مسیر را به‌طور هم‌زمان پیش ببریم.

نواداد درباره میزان بودجه این کاوش و نحوه تامین آن گفت: در این فصل از مطالعات، ما با همراهی مجتمع بین‌المللی علمی، فرهنگی ـ تاریخی ربع رشیدی تبریز کار را انجام دادیم. در این فصل از کاوش، حدود دو میلیارد تومان هزینه شده است.

او افزود: هدف ما از این فصل از کاوش «ربع رشیدی» پژوهش بوده است. سه فصل قبلی توسط مؤسسه باستان‌شناسی آلمان انجام گرفت که به سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ بازمی‌گردد. البته در هیأتی که در آن دوره فعالیت می‌کرد، دانشگاه هنر اسلامی تبریز نیز حضور داشت و باز هم به سرپرستی دکتر آجُرلو، مطالعات در همکاری با مؤسسه آلمان انجام شده بود. فصل چهارم کاوش در ادامه همان فرضیاتی بود که در سه فصل قبلی مطرح شده بود و بر اساس همان خط پژوهشی، مسیر ادامه یافته است.

نواداد اظهار کرد: همان‌طور که می‌دانید، ربع رشیدی، آن‌گونه که در متون تاریخی و همچنین در وقف‌نامه خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی آمده، یک مجموعه بسیار عظیم بوده است، به‌گونه‌ای که در دوره خود، هم‌سنگ یا حتی بزرگ‌تر از شهر تبریز بوده است. مجموعه‌ای که در حقیقت یک شهر ـ دانشگاه بوده و موقوفات بسیار گسترده‌ای داشته است. این مجموعه شامل بخش‌های آموزشی، درمانی، مسجد، دارالحکومه، خوابگاه‌ها، آب‌انبار و فضاهای مختلف بوده و از سراسر قلمرو آن زمان برای استفاده از این خدمات به تبریز مراجعه می‌کردند. اما امروز، ما تنها توانسته‌ایم حدود ۱۳ هکتار از این مجموعه گسترده را در اختیار داشته باشیم و به‌عنوان عرصه‌ای که می‌توانیم متولی آن باشیم و در آن مطالعات انجام دهیم. درحالی‌که مطالعات تاریخی نشان می‌دهد وسعت اصلی آن چندین برابر این مقدار بوده است. افزون بر این، در دوره‌های بعدی این مجموعه کاربری‌های متفاوتی داشته است، برای نمونه، در دوره‌ای که عثمانی‌ها تبریز را تصرف کردند یا در دوره صفویه، این بخش بیشتر کاربری نظامی پیدا کرده و برج و باروهایی بر آن افزوده شده و به یکی از نقاط دفاعی شهر تبدیل شده است. اکنون نیز ما بقایای قلعه و برج و باروی مربوط به همان دوره‌های بعدی را مشاهده می‌کنیم.

او اضافه کرد: به همین دلیل، برای آنکه بتوانیم به دوره ایلخانی و معماریِ متعلق به خواجه رشیدالدین بازگردیم، نیازمند مطالعات عمیق‌تری هستیم. یکی از فرضیه‌های مطرح‌شده در سه فصل اول این بود که خاستگاه کاشی معرق در ایران، مجموعه رشیدی تبریز بوده است. کاشی‌هایی که بعدها در مسجد کبود تبریز، فیروزه جهان اسلام، و همچنین در معماری از آسیای میانه تا هندوستان و حتی مسجدالاقصی به‌کار رفته است. در همین راستا، یکی از بخش‌های مورد مطالعه، محوطه‌ای به نام تل کاشی بود. همچنین در اطراف آب‌انباری که پیش‌بینی شده بود، مطالعات باستان‌شناسی انجام گرفت. در این دوره از مطالعات، اموال تاریخی ارزشمندی به‌دست آمد که هنوز در دست بررسی هستند. یکی از مهم‌ترین این یافته‌ها، قطعه‌ای از یک کاشی منقوش به «بسم‌الله» است که کشف آن در این فصل صورت گرفت. می‌توان گفت این قطعه، بزرگ‌ترین قطعه کاشی مربوط به دوره ایلخانی است که تاکنون به دست آمده است.

نواداد بیان کرد: آنچه در این چهار فصل مطالعات به دست آمده، مربوط به معماری دوره ایلخانی است، و همین قطعه کاشی نیز پس از انجام مطالعات اولیه و مرمت اولیه، به «موزه آذربایجان» انتقال داده شد. اما اینکه این قطعه دقیقاً متعلق به کدام بنا بوده و بخش کدام سازه را تشکیل می‌داده، همچنان در دست بررسی است؛ زیرا از خودِ بنا هیچ سازه یا معماری‌ای به دست نیامده و تنها این قطعه که احتمال می‌رود بنای اصلی‌اش در دوره‌های بعد تخریب شده و زیر خاک مدفون مانده باشد، فعلاً کشف شده است.

معاون میراث فرهنگی آذربایجان شرقی دربارت وضعیت حریم و عرصه «ربع رشیدی» نیز توضیح داد: عرصه و حریم برای این محوطه تعیین شده، اما این ضوابط قدیمی است و تاکنون بازنگری نشده است. ما اکنون مطالعات بازنگریِ عرصه و حریم را در برنامه داریم؛ زیرا بر اساس کاوش‌های جدید و مقتضیات پژوهشی، و نیز به این دلیل که عرصه فعلی در دل یک سایت شهری فعال قرار گرفته، ضوابط حریم نیازمند بازنگری جدی است. یکی از مشکلات اساسی ما طی این سال‌ها، موضوع آزادسازی کامل حریم فضای در اختیار ارتش بوده است. از سال‌های گذشته موضوع آزادسازی عرصه را دنبال کرده‌ایم. از آن ۱۳ هکتاری که ذکر کردم، تمام بخش‌ها در اختیار ما نبوده و در مالکیت افراد مختلف بوده است. امروز بخش زیادی از این عرصه خریداری و آزادسازی شده و تنها بخش کمی باقی مانده که آن نیز باید در اولویتِ برنامه‌ها، در نخستین فرصت تعیین تکلیف شود.

او اضافه کرد: اما در حریمِ محوطه، متأسفانه ساخت‌وسازهای بدون ضابطه انجام می‌شود، و با آنکه ما مکاتبات متعددی با شهرداری و سایر نهادها داشته‌ایم، این موضوع همچنان ادامه دارد. از آنجا که «ربع رشیدی» می‌تواند یکی از کاندیداهای ایران برای ثبت جهانی باشد، رسیدگی به این موضوع باید در اولویت قرار گیرد.

نواداد در پاسخ به اینکه چرا با وجود حریم مصوب، ساخت‌وسازهایی همچنان انجام می‌شود؟ گفت: متأسفانه حریم مصوبی که در گذشته تعیین شده بسیار کوچک است. بنابراین، بسیاری از ساخت‌وسازهایی که امروز انجام می‌شود، خارج از ضوابط حریم مصوب قرار می‌گیرند. بخش زیادی از این ساخت‌وسازها در حریم منظری اثر واقع شده‌اند. افزون بر این، برخی ساخت‌وسازها حتی خارج از پروانه‌های صادره هستند؛ یعنی علاوه‌بر اینکه خارج از ضوابط حریم مصوب‌اند، اصولاً غیرمجاز نیز به شمار می‌روند. بنابراین مشکل، فقط محدود به حریم رسمی نیست؛ ساخت‌وسازهای غیرقانونیِ متعددی در اطراف مجموعه «ربع رشیدی» وجود دارد که وضعیت را پیچیده‌تر کرده است.

او با تاکید بر اینکه اگر اعتبار مورد نیاز تأمین شود، فصل پنج کاوش «ربع رشیدی» همین امسال انجام خواهد شد، اظهار کرد: ما فصل پنجم را بسیار گسترده‌تر برنامه‌ریزی کرده‌ایم، با تعداد بیشتری ترانشه و مطالعات وسیع‌تر، متناسب با اهمیت مجموعه تاریخی. پیش‌بینی ما برای این فصل ۲۰ میلیارد تومان اعتبار است. البته اینکه چه مقدار از آن تأمین شود و تا چه اندازه بتوانیم اجرا کنیم، فعلاً محل سؤال است.

سرعت عمل حفارهای غیرمجاز از باستان‌شناسان بیشتر شده است

او در ادامه، به کاوش مجموعه «آق‌کند» میانه اشاره کرد و گفت: مطالعات و کاوش این محوطه توسط آقای دکتر مهدی کاظم‌پور – عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز – انجام شده است. ایشان مطالعات و کاوش را در دو مرحله پیش برده‌اند؛ یعنی یک فصل کاوش انجام شده اما در دو مرحله. مرحله اول (تابستان سال گذشته)، تعیین یا تطبیق عرصه و حریم محوطه آق‌کند بود. در این مرحله، ایشان گمانه‌هایی در محوطه ایجاد کردند. فرضیه اصلی این است که اینجا همان شهر تاریخی «خونج» است؛ شهری که گاه «شهر سوخته» نیز نامیده شده و از شهرهای بسیار مهم دوره اسلامی به‌شمار می‌رفته است. بخشِ مطالعه‌شده، بخشی از این شهر بزرگ است و آثار و اموالی که به دست آمده – از جمله سفال‌های اسگرافیتو – نشان می‌دهد که یکی از خاستگاه‌های این نوع سفال‌ها، احتمالاً همین منطقه بوده و این سفال‌ها مربوط به دوران اولیه و میانی اسلامی هستند.

نواداد ادامه داد: در مرحله دوم (بهمن و اسفند سال گذشته)، در ادامه همان مطالعات بخش اول، ایشان نقشه‌برداری کامل محوطه را انجام دادند و مطالعات تکمیلی را در زمینه تعیین عرصه و حریم و همچنین ویژگی‌های خود محوطه انجام دادند. همچنین پروپوزال ادامه کاوش را نیز تهیه کرده‌اند. ما تأکید داشتیم که حفاظت و مرمت نیز همزمان با کاوش در این مرحله دیده شود. با پیش‌بینی‌هایی که انجام شده بود، آقای دکتر کاظم‌پور یک برآورد اولیه ارائه کردند و طرحی ۲۰ میلیارد تومانی را پیشنهاد دادند. پروپوزال این طرح نیز آماده است و ما برای امسال مکاتبات لازم را انجام داده‌ایم. با توجه به میزان اعتباری که چه در سطح استانی و چه در اعتبارات ملی به ما اختصاص داده شود، این پروژه نیز یکی از اولویت‌های استان به‌شمار می‌رود که ادامه خواهد یافت ...

او درباره میزان و نحوه تامین بودجه فصل اول کاوش «آق کند» نیز توضیح داد: در مرحله اول، آقای دکتر کاظم‌پور بخشی از هزینه‌ها را از گرنت پژوهشی خود تأمین کردند. اگر اشتباه نکنم حدود ۱۰۰ میلیون تومان از گرنت ایشان صرف شد. علاوه‌بر آن، ما نیز از محل اعتبارات ملی توانستیم ۵۰۰ میلیون تومان) برای این محوطه دریافت کنیم. بنابراین این مرحله از مطالعات با ترکیبی از اعتبارات گرنت پژوهشی و بودجه ملی انجام شد. واقعیت این است که نمی‌دانم چه زمانی فصل بعدی کاوش انجام خواهد شد. سال گذشته نیز مانند امروز از همین موقع پیگیر بودیم و نهایتاً در سه‌ماهه چهارم سال اعتبار تخصیص پیدا کرد و بر اساس همان توانستیم مطالعات را ادامه دهیم. امیدواریم امسال نیز هر چه زودتر ابلاغ و تخصیص صورت گیرد تا بتوانیم سریع‌تر کار را آغاز کنیم.

نواداد در پاسخ به این پرسش که آیا حریم و عرصه محوطه «آق کند» مصوب شده است؟ گفت: هنوز خیر. مطالعه انجام شده و گزارش آن به ما تحویل داده شده است. ما گزارش را به پژوهشگاه میراث فرهنگی ارسال کرده‌ایم تا آنجا بررسی شود. تطبیق عرصه و حریم مراحل خود را طی می‌کند و هنوز در مرحله بررسی است.

او همچنین درباره وضعیت تعرض‌های انسانی به این محوطه اظهار کرد: این محوطه در محدوده شهری قرار ندارد، کاملاً در اراضی کشاورزی شهرستان میانه واقع شده است. بنابراین ساخت‌وساز نداریم، اما متأسفانه حفاری‌های غیرمجاز گزارش می‌شود. حتی باید عرض کنم که از زمانی که گروه باستان‌شناسی در آنجا مستقر شد و مطالعات انجام گرفت، تعداد گزارش‌های حفاری غیرمجاز افزایش پیدا کرد، که این خود یکی از مشکلات جدی ماست. به محض اینکه روی یک محوطه علمی کار می‌شود، توجه حفاران غیرمجاز هم به آن جلب می‌شود، در حالی که باید فرهنگ‌سازی صورت گیرد، اما عملاً شاهد افزایش سرعت و شدت حفاری‌های غیرقانونی هستیم.

شهر باستانی به خاطر شهرک صنعتی، آزادراه و راه آهن تکه‌پاره شده است

معاون میراث فرهنگی آذربایجان شرقی با بیان اینکه محوطه دیگر که امسال روی آن کار شده، شهر تاریخی «اوجان» است، توضیح داد: پایگاه ملی شهر تاریخی اوجان در شهرستان بستان‌آباد واقع شده است. در سال ۱۴۰۱ برای تعیین عرصه و حریم این محوطه، مطالعاتی انجام شد که آقای دکتر رحیم ولایتی – عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و مدیر پایگاه اوجان – آن را بر عهده داشتند. ایشان در سال‌های اخیر پیگیر تأمین اعتبار برای ادامه کار بوده‌اند، البته تأمین اعتبار، آن‌گونه که باید، صورت نگرفته است. اما پروپوزال تهیه شده و ما نیز مجوز ادامه مطالعات (فصل دوم) را از پژوهشگاه میراث فرهنگی دریافت کردیم. دکتر ولایتی اواخر تابستان سال گذشته، مرحله دیگری از مطالعات میدانی را انجام دادند. گزارش این فصل هنوز تکمیل نشده، اما به محض تکمیل، آن را به پژوهشگاه ارسال خواهیم کرد.

او افزود: در مورد هزینه‌ها نیز باید بگویم که این پروژه از محل اعتبارات استانی پیش‌بینی شده است. با توجه به اینکه کار تازه انجام شده و گزارش مالی هنوز اعلام نشده، فعلاً عدد دقیقی در اختیار نداریم. مجوز کار ۲۰ روزه بود و ایشان در همان مدت مطالعات کاوشی را انجام دادند. احتمالاً هزینه‌ها رقمی محدود باشد، شاید حدود صد تا دویست میلیون تومان؛ زیرا ما اعتباری بیش از این برای تخصیص نداشته‌ایم.

نواداد با بیان اینکه این محوطه نیز با مشکلات جدی مواجه است، اظهار کرد: در مجاورت «اوجان» یک شهرک صنعتی قرار دارد، از طرف دیگر آزادراه تبریز–تهران دقیقاً از کنار محوطه عبور می‌کند و خط راه‌آهن تبریز–میانه نیز از داخل محوطه می‌گذرد. این سه عامل باعث شده‌اند که محوطه شهر تاریخی اوجان به چند قطعه جدا از هم تقسیم شود. از سوی دیگر، در این محوطه املاکی با مالکیت خصوصی وجود دارد و تاکنون نتوانسته‌ایم در زمینه آزادسازی عرصه موفق عمل کنیم؛ چراکه نه اعتبارات لازم برای خرید و تملک اراضی وجود داشته و نه امکان ارائه زمین معوض برای مالکان فراهم بوده است. در حالی که این محوطه، از نظر زیرساخت تاریخی، قدمت و اهمیت بیشتری نسبت به شهرستان بستان‌آباد دارد.

او افزود: حتی در یک دوره، تصمیم داشتند نام بستان‌آباد را دوباره «اوجان» بگذارند یا اینکه این منطقه را به عنوان شهرستان اوجان معرفی کنند؛ چرا که این شهر در دوره ایلخانی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده و حتی در دوره صفوی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. در متون تاریخی متعدد، مورخان درباره این شهر مطالب گوناگونی آورده‌اند و پژوهش‌های تاریخی موجود نیز آن را تأیید می‌کند، اما با وجود این منابع، می‌توان گفت که در عمل کمتر به این شهر پرداخته شده است. در وضعیت فعلی، آن عرصه‌ای که اکنون موضوع مطالعه ماست، به‌مراتب کوچک‌تر از محدوده تاریخی و واقعی شهری است که در گذشته شناخته می‌شده. طی قرون، این شهر و آثارش به واسطه فعالیت‌های کشاورزی گسترده، بهره‌برداری از معادن منطقه، احداث آزادراه، ساخت خط راه‌آهن و عوامل متعدد دیگر آسیب دیده و از میان رفته است. بنابراین اکنون بسیار دشوار است که بتوانیم کل این محوطه تاریخی را تحت تملک و تولیت اداره‌کل قرار دهیم یا از آن حفاظت همه‌جانبه داشته باشیم. فعلاً مطالعات در حال انجام است و امیدواریم با تخصیص اعتبارات لازم بتوانیم فصل‌های بعدی پژوهش در شهر تاریخی اوجان را هم دنبال کنیم.

نواداد درباره وضعیت کاوش «اوجان» در سال‌های اخیر توضیح داد: در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ مطالعاتی در آنجا صورت گرفت. طی آن فصل، بخشی از معماری‌های مدفون از زیر خاک بیرون آورده شد و فرضیه‌ای که آقای دکتر ولایتی درباره ساختار و موقعیت این شهر داشتند، بر اساس همان نتایج تقویت شد. اکنون نیز ادامه مطالعات کاوشی و پژوهشی ایشان بر اساس همان پروپوزال در حال پیگیری است. از سوی دیگر، چون این محوطه عرصه و حریم مصوب نداشت، در همان دوره برای تعیین حریم اقدام، و آن حریم نیز تصویب شد. آنچه امسال، یعنی در تابستان ۱۴۰۴ انجام شد، در واقع ادامه همان روند مطالعات کاوشی و پژوهشی بود که آقای دکتر ولایتی طراحی کرده بودند.

بعضی شهرها فقط یک نفر نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی دارند

معاون میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی همچنین درباره وضعیت نیروهای انسانی و تجهیزات در حوزه یگان حفاظت این استان توضیح داد: این مسئله یک موضوع ملی است و اختصاص به استان ما ندارد. ما نیز از این مشکل بی‌بهره نیستیم. چه در حوزه تعداد نیروهای انسانی و چه در بخش تجهیزات و امکانات لجستیکی یگان حفاظت، با کمبود مواجهیم. تعداد نیرو و تجهیزات ما تناسبی با تعداد آثار شناسایی‌شده و ثبت‌شده استان ندارد. اکنون بیش از ۲۰۰۰ اثر ثبتی داریم و پیش‌بینی می‌شود که حداقل چهار هزار اثر نیز به صورت کلی در استان وجود داشته باشد؛ یعنی آثاری که هنوز در فهرست ثبت ملی قرار نگرفته‌اند. این‌ها مرحله‌به‌مرحله شناسایی می‌شوند و پرونده‌های ثبتی‌شان تشکیل می‌شود، اما واقعیت این است که امکانات ما با این حجم از آثار همخوانی ندارد. در بسیاری از شهرستان‌های استان، تنها یک نفر نیروی یگان حفاظت مستقر است. مثلاً شهرستان میانه فقط یک نیروی یگان دارد. یا برخی شهرستان‌ها با ده‌ها یا حتی بیش از صد اثر تاریخی، همچنان تنها یک نفر نیروی یگان در اختیار دارند.

وضعیت حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های باستانی آذربایجان شرقی 

نواداد همچنین درباره وضعیت حفاری‌های غیرمجاز در آذربایجان شرقی نیز گفت: ما به صورت هفتگی گزارش‌های متعددی دریافت می‌کنیم، چه گزارش‌هایی که توسط مردم اعلام می‌شود، چه مواردی که نیروی انتظامی اطلاع می‌دهد یا آنچه یگان حفاظت مستقیماً در گشت‌های منطقه‌ای با آن مواجه می‌شود. گزارش‌ها به اداره‌کل ارسال می‌شود و ما نیز نیروهای کارشناسی را روزانه یا هفتگی به محل اعزام می‌کنیم. در بسیاری از موارد، این گزارش‌ها به طرح شکایت علیه افراد خاطی منجر می‌شود. البته موارد متعددی هم داریم که افراد حفار شناسایی نمی‌شوند. متأسفانه در بسیاری از این حفاری‌ها، عایدی خاصی هم نصیب حفاران نمی‌شود و صرفاً لایه‌های تاریخی را با ابزارهای غیرعلمی از کلنگ و بیل گرفته تا حتی ماشین‌آلات، تخریب می‌کنند و اموال فرهنگی را از بین می‌برند. واقعیت این است که ما هنوز نتوانسته‌ایم آن فرهنگ‌سازی لازم را انجام دهیم تا این نوع آسیب‌ها کاهش یابد.

تماشاخانه

کشاورزان آثار باستانی شهر «اردشیر خوره» را زیر رو رو کردند / انفجار در نزدیکی کاخ ثبت جهانی اردشیر بابکان (فیلم)

تئاتر شهر زیر بولدوزر؛ چه‌کسی جواب تخریب حافظه یک ملت را می‌دهد؟ (فیلم)

فیلم های دیگر