شاخص آلودگی هوا چیست؟ با اعداد رنگی محافظ سلامت آشنا شوید

برخی صبح‌ها که از خواب بیدار می‌شوید، اپلیکیشن هواشناسی را باز می‌کنید و کنار دمای هوا، یک عدد رنگی دیگر هم می‌بینید: شاخص آلودگی هوا یا AQI که به‌عنوان شاخص کیفیت هوا نیز شناخته می‌شود. این عدد گاهی سبز و دلپذیر است، گاهی زرد و گاهی هم قرمز و نگران‌کننده. اما شاخص آلودگی هوا فقط یک عدد نیست؛ بلکه داستانی کوتاه و حیاتی درباره‌ی هوایی است که با هر نفس به درون ریه‌هایمان می‌فرستیم.

به گزارش زومیت، در روزهای اخیر موج تازه‌ای از آلودگی هوا بیشتر شهرهای ایران، از تهران و کرج گرفته تا اهواز، مشهد، اصفهان، تبریز و دیگر شهرها را درگیر کرده است. همین شرایط باعث شد استانداری‌ها و وزارت آموزش‌وپرورش در چندین استان، تصمیم به تعطیلی مدارس و تغییر ساعت کاری ادارات بگیرند. این الگوی تکرارشونده که معمولاً با پایداری جوی، وارونگی دما و افزایش منابع انتشار همراه است، به بحرانی فصلی در کلان‌شهرها تبدیل شده است.

شاخص آلودگی هوا اکنون در برخی مناطق ایران نه‌تنها وارد محدوده‌ی «ناسالم» شده، بلکه در ساعت‌هایی به «بسیار ناسالم» و حتی «خطرناک» نیز رسیده است. تغییرات لحظه‌ای، اهمیت درک شاخص آلودگی هوا را افزایش می‌دهد؛ چراکه بدون درک درست این عدد، شدت بحران و اقداماتی که باید برای محافظت از سلامت انجام شود، عملاً برای شهروندان نامرئی می‌ماند. هشدارهای پزشکی برای گروه‌های حساس و حتی تصمیم‌های بسیار ساده‌ای مثل باز‌کردن پنجره یا ورزش صبحگاهی، مستقیماً به فهم صحیح همین شاخص وابسته است.

به همین دلیل، متخصصان محیط‌زیست بر آموزش عمومی تأکید می‌کنند تا شهروندان بتوانند از اطلاعات AQI برای کاهش مواجهه با آلودگی و محافظت از سلامت خود استفاده کنند. اما عدد شاخص آلودگی هوا چیست و رنگ‌هایش واقعاً چه معنایی دارند؟

شاخص آلودگی هوا (AQI) در حقیقت مترجمی است که زبان پیچیده‌ی آلاینده‌های هوا را به یک راهنمای ساده و قابل‌درک برای ما تبدیل می‌کند. این شاخص سیستمی است که داده‌های پیچیده‌ی مربوط به آلودگی هوا را در یک عدد خلاصه می‌کند. این مقیاس از ۰ تا ۵۰۰ متغیر است به شش بازه‌ی رنگی از «خوب» تا «خطرناک» تقسیم می‌شود.

شاخص آلودگی هوا برای سادگی بیشتر، به شش دسته‌ی رنگی تقسیم شده است تا همه بتوانند با یک نگاه، وضعیت خطر را درک کنند:

هر رنگ بیانگر سطح متفاوتی از تهدید سلامت عمومی است و توصیه‌های مشخصی برای فعالیت در فضای باز ارائه می‌کند:

• سبز (۰ تا ۵۰): هوای پاک و عالی. بهترین زمان برای لذت‌بردن از فعالیت در فضای باز بدون هیچ نگرانی.
• زرد (۵۱ تا ۱۰۰): کیفیت هوا قابل‌قبول است. اما افراد بسیار حساس، مانند کسانی که دچار بیماری‌های تنفسی هستند، ممکن است علائم خفیفی را تجربه کنند. بهتر است پنجره‌ها را بسته نگه دارید.
• نارنجی (۱۰۱ تا ۱۵۰): ناسالم برای گروه‌های حساس، یعنی کودکان، سالمندان و افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی یا ریوی در این وضعیت در معرض خطر هستند. این گروه‌ها باید از فعالیت‌های سنگین در فضای باز خودداری کنند.
• قرمز (۱۵۱ تا ۲۰۰): ناسالم برای همه، یعنی در این مرحله، هر کس ممکن است اثرات منفی آلودگی را حس کند. فعالیت‌های بیرون از خانه را محدود و در صورت لزوم از ماسک استفاده کنید.
• بنفش (۲۰۱ تا ۳۰۰): بسیار ناسالم، یعنی این یک هشدار جدی برای تمام افراد جامعه است. همه باید از فعالیت در فضای باز به طور کامل پرهیز کنند.
• خرمایی (۳۰۱ تا ۵۰۰): خطرناک! این رنگ به معنای وضعیت اضطراری است. ماندن در فضای بسته و استفاده از دستگاه‌های تصفیه‌ی هوا برای همه ضروری است.

پایش آلودگی در کشورهای مختلف با شیوه‌هایی نسبتاً مشابه انجام می‌گیرد. محاسبه شاخص کیفیت هوا بر اساس اندازه‌گیری چند آلاینده اصلی انجام می‌شود: ذرات معلق ریز (PM2.5) و ذرات معلق درشت‌تر (PM10)، اوزون سطح زمین (O₃)، مونوکسید کربن (CO)، دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و دی‌اکسید نیتروژن (NO₂).

در برخی مناطق، پیش‌بینی کیفیت هوا به‌صورت روزانه منتشر و افزایش ناگهانی آلاینده‌ها، به‌ویژه ریزذرات باعث صدور هشدارهای رسمی می‌شود. معیار اصلی صدور هشدار، عبور شاخص آلودگی هوا از سطح ۱۰۱ است؛ یعنی شرایط «ناسالم برای گروه‌های حساس». بسیاری از هشدارها نه به افزایش انتشار آلاینده‌ها، بلکه به شرایط آب‌وهوایی مانند وارونگی دما، رطوبت بالا و کاهش باد مربوط می‌شوند.

چنین تجربه‌ای در بسیاری از کشورها و حتی شهرهای ایران نیز تکرار شده است. گزارش‌های سیستم‌های جهانی مانند IQAir و داده‌های ایستگاه‌های ایران نشان می‌دهند که یکی از رایج‌ترین الگوهای آلودگی، جهش ناگهانی PM2.5 در روزهای کم‌باد و سرد است؛ روزهایی که وارونگی دما به آلاینده‌ها امکان پراکندگی نمی‌دهد. شهرهایی که ایستگاه پایش کافی ندارند، معمولاً از نزدیک‌ترین ایستگاه موجود، حتی در استان مجاور، تخمین می‌گیرند؛ رویکردی که می‌تواند توجه‌ها را از برخی رویدادهای محلی، مانند آتش‌سوزی، افزایش ترافیک یا فعالیت‌های صنعتی مقطعی، دور کند.

ذرات معلق PM2.5 به ذرات ریز معلق در هوا گفته می‌شود که قطرشان کمتر از ۲٫۵ میکرومتر (یک میکرومتر = یک‌میلیونیم متر) است. برای درک بهتر، قطر یک موی انسان تقریباً ۳۰ تا ۷۰ میکرومتر است، یعنی این ذرات حدود ۲۰ تا ۳۰ برابر کوچک‌تر از قطر موی انسان هستند و به همین دلیل بسیار ریز و سبک‌اند.

در میان تمام آلاینده‌هایی که AQI را تشکیل می‌دهند، ریز ذرات معلق یا PM2.5 به‌عنوان مهم‌ترین و خطرناک‌ترین عامل شناخته می‌شود. این ذرات آن‌قدر کوچک‌اند که می‌توانند وارد عمق ریه و حتی جریان خون شوند. براساس استانداردهای سلامت آژانس حفاظت محیط‌زیست آمریکا و دستورالعمل‌های بین‌المللی، PM2.5 بیش از سایر آلاینده‌ها در تعیین شاخص نقش دارد و اغلب «آلاینده غالب» گزارش می‌شود.

از این‌رو، بسیاری از هشدارهای عمومی و پیش‌بینی‌های کیفیت هوا، مستقیماً توسط مقدار PM2.5 تعیین می‌شود. دستگاه‌های پایش نیز برای همین ذرات، بالاترین حساسیت و پوشش را دارند، زیرا کوچک‌ترین افزایش در غلظت آن‌ها می‌تواند پیامدهای سریع و چشمگیری برای سلامت شهروندان ایجاد کند.

آلاینده‌های مختلف به‌روش‌های متفاوتی تشکیل می‌شوند؛ برای مثال، اوزون سطح زمین نتیجه‌ی واکنش شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار تحت تابش نور خورشید است. هوای گرم، روند تشکیل اوزون را تسریع می‌کند، درحالی‌که ذرات ریز در شرایطی مانند رطوبت بالا، فشار هوای زیاد، وارونگی دما یا وزش باد بسیار کم افزایش پیدا می‌کنند. ذرات ممکن است به‌طور مستقیم از خودروها، نیروگاه‌ها و صنایع منتشر شوند یا از واکنش گازهایی مانند دی‌اکسید گوگرد، اکسید نیتروژن و آمونیاک در هوا شکل بگیرند.

ذرات معلق PM2.5 به دلیل نفوذپذیری بالا، با بیماری‌های قلبی‌عروقی، کاهش عملکرد ریه و التهاب سیستمیک ارتباط مستقیم دارند و از این رو، مهم‌ترین آلاینده در ارزیابی خطرات سلامت محسوب می‌شوند. اثرات سلامتی هر سطح از شاخص آلودگی هوا، به‌طور دقیق در دستورالعمل‌های بین‌المللی شرح داده شده است:

• در سطوح «متوسط» افراد حساس ممکن است دچار علائم خفیفی مثل سرفه شوند.
• در سطوح «ناسالم برای گروه‌های حساس» کودکان، سالمندان و بیماران قلبی ریوی باید فعالیت‌های بیرونی را محدود کنند.
• از سطح «ناسالم» به بالا، تأثیرات بالقوه بر تمام جمعیت مطرح می‌شود.
• در شرایط «بسیار ناسالم» و «خطرناک»، خطرات جدی شامل تشدید بیماری‌های قلبی، حملات آسم، اختلالات ریوی و افزایش مرگ‌ومیر مشاهده شده است.

در شرایطی که AQI وارد محدوده‌های زرد و نارنجی می‌شود، بستن پنجره‌ها و خودداری از تهویه هوای داخلی با هوای بیرون توصیه می‌شود. افراد حساس بهتر است زمان فعالیت بیرونی را کاهش دهند و در صورت نیاز از ماسک استاندارد آلودگی هوا استفاده کنند. اگر کیفیت هوای داخل خانه ناسالم است، روشن‌کردن دستگاه تصفیه‌هوا با فیلترهای کارآمد مانند HEPA ضروری است.

همچنین، شهروندان می‌توانند از اپلیکیشن‌هایی مانند AirVisual یا نقشه جهانی IQAir برای بررسی وضعیت لحظه‌ای آلاینده‌ها در شهر خود استفاده کنند و تصمیم‌های روزمره مثل ورزش بیرون از خانه، پیاده‌روی یا زمان گردش‌های درون‌شهری را بر اساس اطلاعات دقیق تنظیم کنند.

با افزایش شاخص به محدوده‌های قرمز و بالاتر، نیاز به احتیاط بیشتر مطرح می‌شود. در این شرایط نه فقط گروه‌های حساس، بلکه همه‌ی افراد باید فعالیت‌های بیرون را به حداقل برسانند و از انجام فعالیت‌های شدیدی مانند دویدن یا دوچرخه‌سواری هم پرهیز کنند.

شاخص AQI به‌ظاهر عددی ساده است، اما نقشی اساسی در حفظ سلامت عمومی دارد. این شاخص پلی میان داده‌های پیچیده و تصمیم‌های روزمره مردم ایجاد می‌کند؛ از انتخاب زمان مناسب تهویه خانه گرفته تا تعیین اینکه آیا ورزش در فضای باز بی‌خطر است یا خیر. شناخت بهتر این شاخص و به‌ویژه اهمیت آلاینده غالب PM2.5 می‌تواند به شهروندان کمک کند تا مواجهه‌ی خود را با خطرناک‌ترین آلاینده‌های جوی کاهش دهند و سلامت خود و خانواده‌شان را حفظ کنند.

با توجه به تغییرات اقلیمی، افزایش روزهای وارونگی دما، رشد تردد خودروها و گسترش فعالیت‌های صنعتی، انتظار می‌رود نقش AQI در سال‌های آینده مهم‌تر شود. توسعه‌ی شبکه‌های پایش، شفافیت داده‌ها، آموزش عمومی و دسترسی همگانی به اطلاعات لحظه‌ای کیفیت هوا می‌تواند نقطه‌ی آغاز برای کاهش خطرهای آلودگی در ایران باشد. در نهایت، مدیریت آلودگی هوا نه‌تنها مسئولیت دولت‌ها و متخصصان، بلکه فرآیندی مشترک میان شهروندان است که تنها با آگاهی و اقدام جمعی به نتیجه خواهد رسید.

شاخص آلودگی هوا دیگر فقط یک عدد رنگی روی صفحه نیست، بلکه نشان می‌دهد که هوای بیرون، دوستان ما و حتی روزمرگی‌های ما چقدر به محیط پیرامون وابسته‌اند و چطور می‌توانیم با آگاهی و اقدام‌های ساده، از خود و دیگران در برابر اثرات مخرب آلودگی محافظت کنیم. این عدد پلی میان داده‌های علمی و زندگی روزمره است و هر بار نگاه‌کردن به آن، فرصتی برای تصمیم‌گیری هوشمندانه و تنفس با خیال راحت است.