.png "عصر ایران")
۱۳ شهريور ۱۴۰۴
به روز شده در: ۱۳ شهريور ۱۴۰۴ - ۲۲:۳۹
نقد تند مسعود فراستی به تام کروز (فیلم) واژه‌خانۀ عصر ایران
پارادایم چیست؟ الگوهای فکری و چارچوب‌های علم
پارادایم مفهومی است برای توضیح چارچوب‌های فکری و علمی که نحوه‌ی اندیشیدن و عمل ما را تعیین می‌کنند. توماس کوهن با معرفی این اصطلاح نشان داد که علم تاریخ خطی و پیوسته‌ای ندارد، بلکه با گسست‌ها و انقلاب‌ها پیش می‌رود.
عصر ایران - مفهوم «پارادایم» (Paradigm) یکی از مهم‌ترین مفاهیم در فلسفه‌ی علم و علوم انسانی معاصر است. این واژه بیش از هر چیز با نام توماس کوهن، فیلسوف علم آمریکایی، پیوند خورده است. کوهن در کتاب مشهور خود «ساختار انقلاب‌های علمی» (۱۹۶۲) نشان داد که علم نه با انباشت خطی دانش، بلکه از خلال دگرگونی‌های بنیادین رشد می‌کند. از آن زمان، پارادایم به واژه‌ای کلیدی برای توضیح شیوه‌های اندیشیدن و چارچوب‌های نظری بدل شد.
پارادایم از واژه‌ی یونانی paradeigma گرفته شده است، به معنای «الگو، نمونه یا سرمشق». در زبان انگلیسی نیز پیش از کوهن، این واژه به معنای «نمونه‌ی مرجع» یا «مدل» به‌کار می‌رفت. کوهن اما معنایی بسیار گسترده‌تر و نظری‌تر به آن بخشید. کوهن بر خلاف تصویر رایج از علم به‌عنوان فرایندی تدریجی و همواره رو به رشد، استدلال کرد که تاریخ علم سرشار از بحران‌ها و دگرگونی‌های بنیادین است.
او معتقد بود دانشمندان در هر دوره درون چارچوبی کلی کار می‌کنند که مجموعه‌ای از مفروضات، نظریه‌ها، روش‌ها و پرسش‌های پذیرفته‌شده را در بر دارد. این چارچوب همان «پارادایم» است. مثلا در فیزیک پیش از نیوتن، پارادایم غالب بر اساس فیزیک ارسطویی بود. با انقلاب علمی قرن هفدهم، پارادایم نیوتنی جایگزین آن شد. سپس در قرن بیستم، نظریه‌ی نسبیت اینشتین و مکانیک کوانتومی چالش‌های تازه‌ای به وجود آوردند که پارادایم نیوتنی را دگرگون کردند.
کوهن میان «علم عادی» و «علم انقلابی» تمایز قائل شد: علم عادی زمانی رایج است که دانشمندان درون یک پارادایم پذیرفته‌شده کار می‌کنند. آنها مسائل را حل می‌کنند، معماها را پاسخ می‌دهند و جزئیات را تکمیل می‌کنند، بدون اینکه چارچوب کلی را زیر سؤال ببرند. بحران و انقلاب علمی زمانی رخ می‌دهد که پارادایم موجود دیگر قادر به حل مسائل اساسی نیست. انباشت تناقض‌ها و "نابهنجاری‌ها" موجب می‌شود اعتماد به پارادایم فروبپاشد و چارچوب جدیدی جایگزین شود. به این ترتیب، تحول علمی نه صرفاً پیشرفت تدریجی، بلکه نوعی گسست و بازآرایی ریشه‌ای است.
پارادایم تنها یک نظریه یا مجموعه‌ای از قوانین نیست. بلکه شامل عناصر گسترده‌تری است:
1. مفروضات بنیادی درباره‌ی واقعیت (مثلاً جهان مکانیکی است یا نسبی؟).
2. روش‌ها و ابزارها برای تحقیق (مثلاً آزمایش، ریاضیات، مشاهده).
3. سؤالات مشروع: اینکه چه پرسش‌هایی اصلاً قابل طرح هستند.
4. نمونه‌های موفق که الگوی کار علمی به حساب می‌آیند.
بنابراین، پارادایم نه فقط «آنچه می‌دانیم»، بلکه «چگونه می‌اندیشیم» را نیز تعیین می‌کند.
توماس کوهن (1996-1922)
یکی از جنجالی‌ترین ایده‌های کوهن این بود که پارادایم‌ها به‌طور کامل با یکدیگر «هم‌سنج‌پذیر» (incommensurable) نیستند. یعنی نمی‌توان آنها را صرفاً با معیارهای مشترک مقایسه کرد. هر پارادایم زبان و معیارهای خاص خود را دارد. به همین دلیل، گذار از یک پارادایم به پارادایم دیگر بیشتر شبیه یک «انقلاب» است تا یک اصلاح تدریجی. درست مثل تغییر دیدگاه یا جهان‌بینی، که معیارهای جدیدی برای فهم واقعیت ایجاد می‌کند.
پس از کوهن، مفهوم پارادایم وارد علوم اجتماعی و انسانی شد. پژوهشگران دریافتند که جوامع و فرهنگ‌ها نیز در چارچوب‌های فکری و ارزشی خاصی عمل می‌کنند. برای مثال:
در جامعه‌شناسی، پارادایم کارکردگرایی مدتی طولانی غالب بود، سپس پارادایم‌های انتقادی و تفسیری، آن را به چالش کشیدند.
در روان‌شناسی، پارادایم رفتارگرایی جای خود را به پارادایم شناخت‌گرایی داد.
در مطالعات سیاسی، پارادایم لیبرالیسم با پارادایم‌های مارکسیسم و رئالیسم (واقع‌گرایی) بین‌الملل رقابت داشته است.
پارادایم و زندگی روزمره
مفهوم پارادایم محدود به علم یا نظریه نیست. در زندگی روزمره نیز ما درون پارادایم‌های فرهنگی می‌اندیشیم. مثلاً در یک جامعه، موفقیت ممکن است در چارچوب پارادایم «ثروت و مصرف» تعریف شود، در جامعه‌ای دیگر در چارچوب «دانش و خدمت». پارادایم‌ها به ما می‌گویند چه چیزی طبیعی و بدیهی است. آنها قواعد نانوشته‌ی تفکر و عمل اجتماعی را تعیین می‌کنند.
نقدهای وارد بر کوهن
اگرچه کتاب کوهن بسیار تأثیرگذار بود، اما با انتقادهایی هم روبه‌رو شد. برخی فیلسوفان مانند کارل پوپر گفتند که علم همیشه بر اساس نقد و ابطال رشد می‌کند، نه با «ایمان کور» به یک پارادایم. دیگران استدلال کردند که کوهن بیش از حد نسبی‌گرا است و امکان مقایسه‌ی عقلانی میان نظریه‌ها را نادیده می‌گیرد. با این حال، حتی منتقدان نیز اذعان دارند که ایده‌ی پارادایم کمک بزرگی به فهم تاریخ و جامعه‌ی علمی کرده است.
پارادایم و تغییر اجتماعی
اندیشمندان علوم انسانی از مفهوم پارادایم برای توضیح تغییرات اجتماعی و فرهنگی نیز استفاده کرده‌اند. وقتی ارزش‌ها و باورهای یک جامعه دچار بحران می‌شود، می‌توان گفت آن جامعه در آستانه‌ی یک «تغییر پارادایمی» است. مثلا گذار از جهان سنتی به جهان مدرن را می‌توان به‌مثابه‌ی تغییر پارادایم درک کرد: از پارادایم دینی و متافیزیکی به پارادایم علمی و عقلانی. امروزه نیز بسیاری از متفکران از «گذار به پارادایم پسامدرن» سخن می‌گویند.
پارادایم و آینده
یکی از دلایل جذابیت مفهوم پارادایم این است که به ما کمک می‌کند چشم‌انداز آینده را بهتر بفهمیم. آیا بحران‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و سیاسی کنونی نشانه‌ی پایان یک پارادایم جهانی است؟ آیا بشریت به سمت پارادایم تازه‌ای در اندیشه و زندگی حرکت می‌کند؟ این پرسش‌ها هنوز باز هستند.
جمع‌بندی
پارادایم مفهومی است برای توضیح چارچوب‌های فکری و علمی که نحوه‌ی اندیشیدن و عمل ما را تعیین می‌کنند. توماس کوهن با معرفی این اصطلاح نشان داد که علم تاریخ خطی و پیوسته‌ای ندارد، بلکه با گسست‌ها و انقلاب‌ها پیش می‌رود.
امروزه این واژه فراتر از علم، در علوم اجتماعی، سیاست، فرهنگ و حتی زندگی روزمره به‌کار می‌رود. فهم پارادایم به ما می‌آموزد که "بدیهیات" همیشه برساخته‌هایی تاریخی‌اند و می‌توانند تغییر کنند. هر پارادایم ما را در جهان خاصی قرار می‌دهد و وقتی دچار بحران می‌شود، دریچه‌ای به روی جهانی دیگر می‌گشاید.
لینک کوتاه: کپی لینک
ناتوانی پلیس آمریکا در یافتن پدری که احتمالا قاتل سه دختر خود است/ استخوان ها متعلق به چه کسی است؟ ترامپ به رهبران اروپا: خرید نفت از روسیه را متوقف کنید ارتش اسرائیل از کشف جسد دو اسیر خود در غزه خبر داد معاون وزارت فرهنگ: از مردم برای لغو کنسرت همایون شجریان عذرخواهیم!/ از نادیده گرفتن بخشی از مردم آسیب دیده‌ایم قصه‌های نان و نمک(۲۶)/مربای شناسنامه‌دار کارمندی! حضور شبنم قربانی با تیپ شیک و ساده در اکران خصوصی فیلم سینمایی «ناتور دشت» (عکس) ادعای انگلیس: حمایت ایران از جنگ روسیه در اوکراین باید پایان یابد/ نفوذ بی‌ثبات‌کننده ایران در سراسر منطقه به چالش کشیده خواهد شد شوخی کاربران با تقلب آئودی کانسپت C از جگوار و سکانس فراموش نشدنی "آزمون مستر بین" (+عکس) وقوع زلزله ۶.۲ ریشتری در جنوب شرق افغانستان کثیفی این آب گازدار در نوع خود باعث پر بیننده شدن آن شده است! (فیلم) کامپیوتر قابل حمل سونی: 6 کیلوگرم، 2700 دلار! (+فیلم) P990i؛ دورگه سوئدی ژاپنی که شاخ دوران خود بود(فیلم) شاهکار مرسدس-آام‌گ؛ ترکیبی لوکس از «شن صحرا» و سفید «کریستالی» (فیلم و عکس) سیر تحول یک افسانه؛ تویوتا سلیکا از ۱۹۷۰ تا ۲۰۰۶ (فیلم) تساوی ناامیدکننده ایران برابر تاجیکستان/ ایران راهی فینال کافا شد