سازها و صداها؛ سه‌تار/ از سه سیم تا سیم مشتاق (+صدای ساز)

بسیاری قدیمی‌ترین سه تار را منصوب به دوره ناصر الدین شاه قاجار می‌دانند. سازی که بعدها با داستانی بسیار جالب به دست احمد عبادی نوازنده شهیر سه‌تار و تار رسیده است.

عصر ایران؛ سحر طاعتی ــ بیش از هزاران سال از پیدایش ساز سه‌تار می گذرد. سازی زهی و مضرابی که تغییرات زیادی به لحاظ ظاهری به خود دیده است. قدیمی ترین نمونه‌های این ساز به سال ۱۲۰۰ هجری قمری بر می‌گردد. البته نشانه‌هایی از سازی شبیه سه تار در برخی نگاره‌ها و آثار سفالی کشف شده در شهر باستانی شوش دیده شده است که قدمتی چهار هزار ساله یعنی حدود دو هزار سال قبل از میلاد مسیح دارند. اما قدیمی‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده از این ساز ایرانی متعلق به قرن یازدهم هجری‌ (حدود چهارصد سال قبل) است.

بسیاری قدیمی‌ترین سه تار را منصوب به دوره ناصر الدین شاه قاجار می‌دانند. سازی که بعدها با داستانی بسیار جالب به دست احمد عبادی نوازنده شهیر سه‌تار و تار رسیده است. درواقع این شاه قاجار در یکی از روزهای سلطنتش ساز سه‌تاری را که در دربار داشته به شخصی هدیه می‌دهد. بعدها فرزند همان شخص برای یادگیری سه تار نزد میرزاعبدالله (پدر احمد عبادی ) می‌رود. سال‌ها بعد احمد عبادی با همان ساز هدیه ناصر الدین شاه در رادیو می‌نوازد که آن شاگرد متوجه می‌شود که عبادی پسر استادش است.

این ساز در زمان میرزا علی اکبر خان فراهانی و پسران او میرزا عبدالله و آقا حسینقلی (اواخر دوران قاجار) جزء سازهایی بوده که ردیف موسیقی ایرانی با آن نواخته می‌شده و در طول تاریخ تغییراتی را به لحاظ فیزیکی داشته است البته از همان ابتدا با یک دسته و یک کاسه ساخته شده اما دارای سه سیم بوده است که با گذشت زمان سیم چهارم به آن اضافه شده است. سیمی به نام سیم مشتاق؛ چرا که به گفته ابوالحسن خان صبا، مشتاق علی شاه (میزرا محمد تربتی) عارف شهیر برای گسترش قابلیت‌های نوازندگی روی این ساز آن را به سه‌تار اضافه کرده است.

در روی دسته سه‌تار؛ گوشی، پرده،شیطانک و روی کاسه؛ خرک و سیم‌گیر قرار دارد که هر کدام وظایفی را به لحاظ صدادهی به عهده دارند. کاسه سه تار از نظر ساختاری مانند عود و تنبور است ولی با این تفاوت که کوچکتر و گلابی شکل است.

اوتار نام دیگر سه‌تار است که در گذشته عرفا بر آن گذاشته‌اند چرا که این ساز بین عرفا و صوفیان جایگاه والایی داشته است و از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند.

از گذشته های دور تا به امروز بسیاری از بزرگان موسیقی ایران در هر دوره‌ تاریخی به نواختن این ساز ملی پرداخته‌اند و هر کدام باعث اعتلا و ارتقا این ساز در بین دیگر سازها شده‌اند که از آن جمله می‌توان به میرزا عبدالله فراهانی، غلامحسین درویش (درویش خان)، ابوالحسن صبا، نورعلی برومند، نصرت ابراهیمی، یوسف فروتن، ارسلان درگاهی، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، داریوش صفوت، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش طلایی و بسیاری دیگر اشاره کرد.

قطعه‌ای که برای شما انتخاب کردیم تا صدای سه‌تار را بشنوید، اجرای به یادماندنی استاد جلال ذوالفنون به نام ابوعطا است که تمام عمر با ساز سه‌تار نواخت و یکی از نوازندگان شهیر این ساز بوده و هست.