دانش هسته ای ما با اکبر اعتماد شروع نمی شود

عصر ایران – گزارشی با عنوان «روایتی از زندگی پدر علم هسته ای ایران» که در 13 خرداد 1394 در «عصر ایران» انعکاس یافت و به فیلم مستندی می پرداخت که از شبکه مستند سیمای جمهوری اسلامی ایران و در مورد دکتر اکبر اعتماد پخش شده بود، با استقبال گسترده مخاطبان و کاربران رو به رو شد.

  هر چند منظور از «پدر علم هسته ای» در تیتر توجه به تاسیس سازمان انرژی اتمی در ایران بوده اما پژوهشگر گرامی – آقای جمشید قسیمی- با ارسال متنی حاوی اطلاعات قابل توجه و ارزنده پیشینه انرژی اتمی در ایران قبل از شروع مدیریت آقای اعتماد را بررسیده اند تا حق دانشمندانی که از دهه ها قبل در این عرصه فعالیت داشته اند خصوصا دکتر محمود حسابی نیز ادا شده باشد و تاکید کرده اند قبل از شروع کار دکتر اعتماد چهره های علمی دیگر از ده ها سال قبل در ایران کوشا بوده اند منتها به جز دکتر حسابی نام دیگران چندان رسانه ای نشده است.

  ایشان درباره خود توضیح داده است: چند سالی است که درباره تاریخچه دانش هسته‌ای و وضعیت هسته‌ای ایران و اولین جرقه‌های هسته‌ای شدن کشور فعالیت دارد.

  همچنین خبر داده اند با دسترسی به اسناد بسیاری که هنوز بخش عمده‌ای از آن‌ها انتشار نیافته این امکان فراهم شده تا طی چند ماه آینده حداقل بخش اوّل تاریخچه انرژی هسته‌ای و هسته‌ای شدن ایران را با استفاده از این اسناد و مدارک منتشر کند.

 نکات اصلی نوشته آقای جمشید قسیمی - پژوهشگر ارشد سیستم های  هوشمند و آکوستیک – درباره تاریخچه انرژی هسته ای در ایران - با حذف پاره ای القاب و توصیفات که به نشان ابراز احترام برای افراد آورده اند و درگزارش رسانه ای الزامی نیست- از این قرار است:
  
*چند دهه قبل از حضور آقای دکتر اکبر اعتماد در ایران (اواسط دهه 1340 شمسی) دانشمندانی ضمن برخورداری از آموزش‌های مختلف در حوزه‌ اتمی و هسته‌ای، فعالیت‌های گسترده‌ای را در ایران شروع کرده بودند. فیزیک‌دانانی مانند آقایان دکتر محمود حسابی ، دکتر کمال الدین جناب، دکتر حسن پرنیان پور، دکتر صمد فرخی، دکتر علی‎اصغر آزاد، دکتر نخلی، دکتر روحانی نژاد ، دکتر نظامی و ....                               
  شروع این فعالیت‌ها توسط دکتر حسابی به حدود سه دهه قبل از حضور آقای دکتر اعتماد در ایران بازمی‌گردد.

 *  اولین ایرانی که در حوزه فیزیک ذرات بنیادی ، هسته‌ای و اپتیک مدرن آموزش‌ آکادمیک دیده بود دکتر محمود حسابی بود که پس از پایان دوره دکتری خود در فرانسه (در سال 1927میلادی) و حضور در ایران ، اقدام به راه‌اندازی موسسات آموزشی و پژوهشی و آموزش‌‌های مختلف به‌ویژه در زمینه فیزیک مدرن کرد. افراد یاد شده در بند قبل، همگی از شاگردان پروفسور حسابی بوده‌اند.
 
*اولین شخصی که خود از شاگردان استاد حسابی بوده و موفق به گذراندن تز دکتری هسته‌ای شد زنده‌یاد دکتر کمال‌ الدین جناب است که درسال‌ 1316 موفق به اخذ این درجه تحصیلی از کشور آمریکا شد. (او در سال 1358 درگذشت).

*برای اولین بار و پس از حضور دکتر حسابی در دانشگاه پرینستون (در سال 1325) بود که طی مکاتباتی با رئیس وقت دانشگاه تهران (دکتر سیاسی) ضمن ارائه گزارش مطالعات و پژوهش‌های خود پیشنهاد می‌دهند که با توجه به گسترش روز‌افزون اهمیت دانش هسته‌ای، ضروری است تا ایران نیز در این زمینه گام‌های موثری بردارد، متعاقب آن و پس از حضور در دانشگاه شیکاگو در سال 1326 و 1327 اولین تجهیزات مورد نیاز آزمایشگاهی ، با نظر ایشان به چند شرکت آمریکایی سفارش داده می‌شود.

   * پروفسور حسابی اولین ایرانی یی بود  که در یک مرکز اتمی (مرکز اتمی شیکاگو) در سال 1946 مشغول به کار و پژوهش شد.

  مکاتبات ایشان با ریاست وقت دانشگاه تهران (در مهرماه 1326) و درخواست حسابی برای ادامه مطالعات در این مرکز هسته‌ای است. باید متذکر شد در آن هنگام، تنها رآکتور اتمی دنیا در مرکز اتمی شیکاگو و زیر نظر دانشمند مشهور ایتالیایی انریکو فرمی ساخته شده بود و امکان مطالعه و کار غیرامریکاییان در این مجموعه به‌راحتی میسر نبوده است.

* در سال 1326 پروفسور حسابی از شیکاگو، تجهیزات مرتبط با آزمایشگاه‌های فیزیک و شیمی را به کمپانی تجهیزات علمی در آمریکا (تحت عنوان NYSS) برای دانشکده‌ علوم دانشگاه تهران سفارش می‌دهند.

    * در بهمن‌ماه 1332 رادیو آمریکا مصاحبه‌ای با پروفسور حسابی در خصوص نظارت بین المللی برای استفاده صلح‌آمیز انرژی اتمی انجام می‌دهد که این مصاحبه با رجال سر‌شناس جهانی در حوزه‌های سیاست و دانش هسته‌ای همراه است. 

* در سال 1334 پروفسور حسابی به دعوت آکادمی علوم شوروی برای شرکت در یک کنفرانس و بازدید از مراکز علمی و پژوهشی (در حوزه‌های هسته‌ای، مواد و ستاره‌شناسی) عازم شوروی می‌شوند . دست‌آورد این سفر، گزارشی مفصل و فنی از بازدید‌های استاد است.

به‌ ویژه گزارش دقیق و کاملی از موسسات اتمی و رآکتور‌های شوروی همراه با مشخصات فنی دقیق مانند نوع سوخت، توان، سلول‌های سوختی ، لوله‌های اورانیوم و. . . همراه با نمودار‌ها و اشکال فنی رآکتور ارائه می‌ کنند.

این گزارش که تحت عنوان سفرنامه پروفسور حسابی به شوروی تهیه شده است، به خط خودشان موجود است که به نظر می‌رسد پایه‌ سفارش بعدی ایشان به آمریکایی‌ها برای تهیه‌ اجزای رآکتور اتمی دانشگاه تهران باشد. 

 *سفر‌های متعددی که پروفسور حسابی به کشور‌های پیشرفته انجام داده‌اند، نشان‌دهنده شناخت کامل دانشمندان آن کشورها از ایشان است. از جمله‌ آن‌ها می‌توان به سفر  فرانسه در سال 1335 به دعوت دولت آن کشور برای بازدید از موسسات اتمی، سفر به آلمان غربی در همان سال و با همین هدف ، سفر به انگلستان و... اشاره کرد. گزارش این سفر‌ها در مطبوعات آن‌ زمان از جمله‌‌ روزنامه اطلاعات و نشریات دانشگاه تهران موجود است.

*در سال 1336 کمیسیون ملی انرژی اتمی ایران زیر نظر نخست وزیر وقت و با حضور نمایندگان وزارت‌خانه‌های بهداری ، کشاورزی ، صنایع و معادن و نیز نمایندگان دانشکده‌ علوم و دانشکده‌ فنی دانشگاه تهران همراه با شرح وظایف آن کمیسیون تشکیل می‌شود ، که از طرف دانشکده‌ علوم دانشگاه تهران، پروفسور حسابی به عنوان نماینده در این کمیسیون شرکت می‌کنند.

    *از همان ابتدا که کنفرانس استفاده صلح‌جویانه از انرژی اتمی زیر نظر سازمان ملل تشکیل شده بود ، پروفسور حسابی به عنوان عضو اصلی و رئیس هیات ایرانی از طرف ایران شرکت می‌کردند . به جز ایشان  آقای دکتر غلامعلی بازرگان (از طرف دانشکده‌ی فنی) و آقای دکتر جناب هم در این کنفرانس‌ها حضور داشتند . که بعدا آقای دکتر علی اصغرآزاد هم در آن کنفرانس‌ها شرکت می‌جستند. 

    * در سال 1341عملیات ساخت رآکتور اتمی دانشگاه تهران با کوشش‌ و پی‌گیری دانشگاه تهران و با تلاش و مدیریت پروفسور حسابی شروع و در سال 1346 راه‌اندازی می‌شود ، ابتدا خود او  ریاست مرکز اتمی دانشگاه تهران را به‌عهده داشت بعد آن را به دکتر علی‌ اصغر آزاد می‌سپارد. هم‌چنین از دکتر کمال الدین جناب هم می خواهد تا در کنار دکتر آزاد حضور داشته و بر فعالیت‌های مرکز اتمی دانشگاه تهران نظارت داشته باشند.


    * دکتر حسن پرنیان‌پور از طرف  دکتر حسابی انتخاب و بر‌اساس مفاد پیمان سنتو ماموریت می‌یابند، تا در عراق نسبت به آموزش‌ عراقی‌ها در مورد انرژی هسته‌ای و فیزیک ذرات بنیادی اقدام کنند. (اواخر دهه‌ 1330شمسی).

  هم‌چنین دکتر نظامی هم در همان زمان ، ماموریت داشت تا نسبت به آموزش‌های یادشده در پاکستان فعالیت کنند.

  جالب این‌که در اواخر دهه‌ 1330شمسی  و اوایل دهه‌ 1340 عراق و پاکستان آموزش‌های هسته‌ای خود را به کمک ایرانیان انجام می‌داده‌اند و متاسفانه هیچ‌یک از رسانه‌های ما در شرایط حاضر یا به این نکته توجهی نمی‌ کنند یا از آن بی‌خبرند !
  
* هم‌چنین اولین شتاب دهنده ذرات بنیادی خطی ( ماشین واندوگراف) در اواخر دهه‌ 1330 شمسی و زیر نظر پروفسور حسابی در دانشکده‌  علوم دانشگاه تهران راه‌اندازی شد .

  در دهه‌ 1340 و پس از راه‌ا‌‌ندازی رآکتور اتمی دانشگاه تهران، این ماشین به محل رآکتور در امیرآباد شمالی  منتقل شد و زیر نظر  دکتر صمد فرخی که اولین ایرانی آموزش دیده در زمینه واندوگراف بودند دوباره راه‌اندازی شد.

  هم‌چنین افراد دیگری همانند دکتر روحانی‌نژاد،  دکتر جناب و دکتر پرنیان‌پور در راه‌اندازی و ادامه فعالیت‌ها و پژوهش‌های هسته‌ای مرکز اتمی دانشگاه تهران فعالیت‌های گسترده‌ و شایان توجهی داشتند.

  تمامی فعالیت‌های یاد شده سال‌ها قبل از تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران (در سال 1353) و حضور دکتر اکبر اعتماد در ایران انجام شده است.

در پایان توجه کاربران محترم را به دو گزارش در‌ روزنامه اطلاعات مورخ 25/6/1340 و دیگری در نشریه اخبار دانشگاه تهران مربوط به آبان‌ماه 1335جلب می‌کنم. مطلب اوّل بخشی از سخنان دکتر حسابی است که به‌صورت زیر درج شده است:

  « من موضوع تحقیقات اتمی و تربیت متخصصین و استاد در این رشته را ده‌ سال پیش یعنی سال1330 در مجلس سنا تذکر دادم و پیشنهاد کردم دولت در‌این‌باره بودجه‌ای تخصیص دهد».

  پس از این پی‌گیری و فعالیت ایشان بود که بودجه‌ای به مبلغ دو میلیون تومان برای خریداری تجهیزات و ایجاد مرکزی برای این کار اختصاص می‌یابد.

  *در نشریه اخبار دانشگاه تهران در صفحات 44 تا 48 ضمن ارایه گزارشی از وضعیت هسته‌ای کشور‌های مختلف و استفاده‌های خصمانه (بمب اتمی هیروشیما) و صلح‌جویانه از انرژی هسته‌ای، در‌مورد وضعیت هسته‌ای ایران نیز گزارشی ارایه شده است:

   «در ایران برای اولین بار توسط آقای دکتر حسابی ریاست وقت دانشکده علوم، پیشنهاد راه‌اندازی آزمایشگاه اتمی شده  و تاکنون دو میلیون و پانصد هزار تومان برای آن صرف شده است. از چند سال پیش برنامه‌ ای توسط دانشکده علوم دانشگاه تهران برای این منظور آماده و حتی مراجع علمی آمریکایی نیز با مطالعه آن، آن را فوق‌العاده جامع و در‌ عین‌ حال مفید دانستند».