زمستان سرد با چاشنی گرم «اَتشونی»

«اَتشونی» از رسوم و سنت‌­های قدیمی مردم خراسان‌جنوبی است که بیش­تر در شب­‌های بلند و سرد زمستان گرمابخش محافل خانوادگی است.

به گزارش ایسنا، شرایط اقلیمی خاص حاکم بر منطقه‌ی خراسان‌جنوبی و سایر شرایط تأثیرگذار از مردم این استان انسا‌ن­های خونگرم و مهمان‌نواز ساخته است که در طول ایام سال به بهانه­های مختلف دور هم جمع شده و سنت حسنه صله رحم را به بهترین شکل به جا ­آورند.

در فرهنگ عامه خراسان‌جنوبی به طور معمول فصل زمستان را به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم می‌­کنند که در فرهنگ بومی استان به آن «چله کلو و خرد» گفته می‌­شود.

«چله بزرگ» از ابتدای دی تا دهم بهمن است و «چله کوچک» اگر چه از اسم چله برخوردار است اما از 10 بهمن تا آخر آن و فقط 20 روز است.

تقویم کشاورزی و دامداری (کار و شغل) هم در این فصل به‌علت سرما و ماندن گوسفندان در روستا نامگذاری متفاوتی دارد حتی بردن گوسفندان پس از اتمام فصل سرما به چرا، دارای آداب و رسوم خاصی بوده است.

از آنجایی که فصل زمستان کشت و کاری انجام نمی­­‌شود بیشتر مردم روستاها در منازلشان هستند و برای کشاورزی در سایر ایام سال برنامه‌ریزی می‌­کنند، هم‌فکری برای تقسیم‌بندی آب یا تغییر نوبت آبیاری از برنامه‌­های روستائیان در فصل زمستان است.

یکی از اموری که در فصل زمستان مورد توجه روستائیان است آغاز چرای دام از ابتدای اسفند است از این‌رو تعیین مزد چوپان و ... در این فصل انجام و بردن گوسفندان توسط چوپان با آداب خاصی انجام می‌­شود که با آداب دیگر مناطق کشور تفاوت‌­هایی دارد.

«آتشونی»، همراه همیشگی شب­‌های زمستانی مردمان کویر

از «چله بزرگ» یا «شو چله»(شب یلدا) که آغازگر فصل زمستان است، مردم خراسان‌جنوبی در تدارک شب‌­نشینی‌­هایی برای گذراندن شب‌­های بلند زمستان هستند که به این آئین­ «اَتشونی» گفته می‌­شود.

گذشته‌­های دور رسم بر این بوده است که در شب‌­های طولانی زمستان در خانه آتش روشن می­‌کردند و در کنار آن به شب‌نشینی (اَتشونی) می‌­پرداختند.

در این «اَتشونی‌­ها» علاوه‌بر به جا آوردن صله رحم، شعر خوانی، شاهنامه‌خوانی و تفال نیز انجام می‌­شد و بزرگ­ترها و پیرمردهایی که طبع داستان‌گویی داشتند در این شب‌­ها داستان‌­های محلی را برای حاضران در جمع نقل می‌­کردند.

وقتی که شب‌نشینی به پایان می‌­رسید، آتش را خاموش می­‌کردند، البته معتقد بودند اگر کسی زودتر از دیگر حاضران از شب‌نشینی برگردد، آتش شب‌نشینی را خاموش کرده است.

روشن‌کردن آتش در شب­‌های زمستان برای استفاده از گرما و روشنایی آن بوده و وقتی که آتش را خاموش می­‌کردند از گرمای زغال آن در کرسی بهره می­‌بردند.

کف‌زنی، آئینی شاد و سپید در زمستان خراسان‌جنوبی

مراسم «کف‌زنی» یکی دیگر از آداب و رسوم فصل زمستان و خاص خراسان‌جنوبی است. «کف‌زنی» با استفاده از ریشه‌ی بیخ در شب یلدا یا در دیگر شب‌­های فصل زمستان انجام می‌­شود و برای این کار ریشه گیاه بیخ را چند بار می‌جوشانند و آب آن را دور می‌ریزند تا تلخی آن گرفته شود.

در مرحله بعد، آب جوشیده را در ظرف سفالی می‌­ریزند و آن را تا حدی با دسته‌ی گز به هم می­‌زنند تا به شکل کف بالا بیاید سپس آن را با آرد پسته، گردو و بادام تزئین می‌­کنند و می‌­خورند و این مراسم گاهی جنبه‌ی شوخی و ایجاد نشاط پیدا می‌­کند.

کف‌زنی هر چند در بیشتر نقاط استان به یک شکل اجرا می‌­شود اما به طور عموم در قائن، بیرجند، سربیشه و خوسف بیشتر در شب­های زمستان این کار را انجام می‌­دهند.

البته این رسم بین برخی خانواده‌­ها رایج است اما در برخی نقاط استان از بین رفته و برای نسل جوان ناآشناست.

«کوزه‌شکنی» زنگ آخر آئین‌­های فصل زمستان در خراسان‌جنوبی

در همه مراسم مربوط به فصل زمستان منطقه نوعی هم‌گرایی بین افراد یک روستا، طایفه یا گروه وجود داشته که موجب ایجاد همدلی، بیان مشکلات و برنامه­‌ریزی برای حل آن در این شب‌­ها می‌­شده است.

در گذشته مراسم «کوزه‌شکنی» در آخرین روزهای فصل زمستان در منطقه بیرجند و قائن انجام می‌­شد و هنوز هم در برخی نقاط قائن شاهد اجرای آن هستیم.

در این آئین مردم خراسان‌جنوبی به‌ویژه روستائیان بر اساس سنتی دیرین، کوزه‌ه­ای کهنه را از زغال پر کرده و از بالای پشت بام به پائین می‌اندازند که معتقدند با این کار تیرگی‌­ها و تیره بختی از زندگی‌شان دور می‌­شود.

در این آئین زغال‌­ها نمادی از تیرگی و تیره بختی­‌اند.

در این آئین سنتی پس از شکستن کوزه کهنه حاوی زغال، مردم کوزه­ای نو را از آب چشمه یا قنات پر می‌­کنند و بر سر سفره‌های هفت سین خود می‌­گذارند که معتقدند همراه آن پاکی و زلالی را برای زندگی خود به ارمغان می­‌آورند.