آینده خشکسالی در ایران؛ بارش بیشتر، اما بحران شدیدتر

به گزارش ایسنا، خشکسالی یکی از پرهزینه‌ترین و گسترده‌ترین مخاطرات طبیعی در جهان به شمار می‌رود که آثار آن تنها به کاهش بارش محدود نمی‌شود و ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی گسترده‌ای دارد.

گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهند خسارات مستقیم اقتصادی خشکسالی در سطح جهانی سالانه به صدها میلیارد دلار می‌رسد. در کنار این زیان‌ها، پیامدهایی مانند کاهش امنیت غذایی، مهاجرت‌های اجباری، تخریب اکوسیستم‌ها و فشار بر منابع آب نیز به‌طور فزاینده‌ای در حال افزایش است.

ایران به‌عنوان کشوری با اقلیم عمدتاً خشک و نیمه‌خشک، از جمله مناطقی است که همواره در معرض این پدیده قرار داشته و تغییرات اقلیمی، حساسیت آن را نسبت به خشکسالی دوچندان کرده است. افزایش دمای هوا، تغییر الگوهای بارش و رشد تقاضای آب، شرایطی ایجاد کرده که مدیریت منابع آب را به یکی از مهم‌ترین چالش‌های توسعه کشور تبدیل کرده است.

مطالعات اقلیمی در دهه‌های اخیر نشان داده‌اند که گرمایش جهانی نقش کلیدی در تشدید خشکسالی‌ها دارد. افزایش میانگین دمای زمین نسبت به دوران پیش از انقلاب صنعتی، منجر به تبخیر بیشتر آب و برهم خوردن تعادل چرخه هیدرولوژیکی شده است.

این وضعیت باعث می‌شود حتی در مناطقی که کاهش شدید بارش ندارند، خشکسالی‌های شدیدتر و طولانی‌تری رخ دهد. در چنین شرایطی، شناخت دقیق ویژگی‌های مکانی و زمانی خشکسالی، به‌ویژه در مقیاس ملی و منطقه‌ای، اهمیت حیاتی پیدا می‌کند.

 آگاهی از این روندها به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا برنامه‌های هشدار زودهنگام، سازگاری با تغییر اقلیم و کاهش خسارات را به شکل مؤثرتری طراحی کنند. به همین دلیل، پیش‌بینی وضعیت آینده خشکسالی با استفاده از مدل‌های جدید اقلیمی، به یکی از محورهای اصلی پژوهش‌های علمی در جهان و ایران تبدیل شده است.

بتول زینالی، استاد آب‌وهواشناسی گروه جغرافیای طبیعی دانشگاه محقق اردبیلی، به همراه دو تن از همکاران دانشگاهی خود و با همکاری پژوهشگرانی از دانشگاه تهران و پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو، پژوهشکده اقلیم‌شناسی مشهد، در همین زمینه تحقیقی را درباره آینده خشکسالی در ایران انجام داده‌اند.

 این پژوهش با تمرکز بر پیش‌بینی روندهای خشکسالی و بررسی تأثیر سناریوهای مختلف انتشار گازهای گلخانه‌ای، تلاش کرده است تصویری از آنچه ممکن است در دهه‌های آینده رخ دهد، ارائه کند.

برای انجام این پژوهش، از مجموعه‌ای از مدل‌های اقلیمی پیشرفته موسوم به CMIP6 که آینده را شبیه‌سازی می‌کنند، استفاده شده است. پژوهشگران با استفاده از داده‌های مربوط به دما و بارش، وضعیت خشکسالی کشور تا سال ۲۱۰۰ تحت دو سناریوی متفاوت بررسی کردند؛ یکی سناریوی میانی که فرض می‌کند میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای تا حدی کنترل می‌شود و دیگری سناریوی بدبینانه که افزایش بالای انتشار را در نظر می‌گیرد.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که در هر دو سناریو، تغییرات قابل توجهی در بارش و دمای ایران رخ خواهد داد. بر اساس نتایج، اگرچه در برخی دوره‌ها میانگین بارش کشور افزایش می‌یابد، اما هم‌زمان دما نیز به‌ویژه در سناریوی بدبینانه به‌طور چشمگیری بالا می‌رود.

بیشترین افزایش دما مربوط به آینده دور و سناریوی بدبینانه است که می‌تواند بیش از چند درجه سانتی‌گراد باشد. این افزایش دما باعث تشدید تبخیر و کاهش رطوبت مؤثر خاک می‌شود؛ عاملی که نقش مهمی در شکل‌گیری خشکسالی دارد. بررسی شاخص خشکسالی نشان می‌دهد در برخی دوره‌های نزدیک‌تر، شدت خشکسالی کاهش می‌یابد، اما این روند پایدار نیست.

در دوره‌های میانی و به‌ویژه در آینده دور، نتایج حاکی از افزایش شدید شدت خشکسالی است. در سناریوی بدبینانه، شدت خشکسالی در اواخر قرن نسبت به دوره پایه چند برابر می‌شود. حتی در سناریوی میانی نیز افزایش قابل توجهی در شدت خشکسالی مشاهده می‌شود.

به بیان ساده، هرچند ممکن است بارش در برخی مناطق بیشتر شود، اما این افزایش به اندازه‌ای نیست که اثر افزایش دما و تبخیر را جبران کند. در نتیجه، کشور به سمت خشکسالی‌های شدیدتر و گسترده‌تر حرکت می‌کند؛ به‌ویژه در مناطق جنوبی و جنوب‌شرقی که حساسیت بیشتری به تغییرات اقلیمی دارند.

اهمیت این یافته‌ها در آن است که نشان می‌دهند نگاه صرف به افزایش یا کاهش بارش برای قضاوت درباره آینده خشکسالی کافی نیست. افزایش دما و تبخیر می‌تواند اثر مثبت بارش را خنثی کند و حتی شرایط را بدتر سازد. این موضوع برای برنامه‌ریزی منابع آب، کشاورزی و مدیریت بحران بسیار حیاتی است.

نتایج این پژوهش تأکید می‌کنند که سیاست‌های سازگاری با تغییر اقلیم باید هم‌زمان به مدیریت مصرف آب، افزایش بهره‌وری و آمادگی برای دوره‌های خشکسالی شدید توجه داشته باشند. استفاده از چنین پیش‌بینی‌هایی می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های واقع‌بینانه‌تر در سطح ملی کمک کند.

قابل ذکر است این یافته‌های علمی‌پژوهشی در فصلنامه «مخاطرات محیط طبیعی» منتشر شده‌اند؛ نشریه‌ای تخصصی که به بررسی انواع مخاطرات طبیعی و محیط‌زیستی می‌پردازد و وابسته به مجموعه علمی حوزه مخاطرات محیط طبیعی است. انتشار این پژوهش در چنین نشریه‌ای نشان‌دهنده اهمیت موضوع و کاربردی بودن نتایج آن برای جامعه علمی و تصمیم‌گیران کشور است.