تأثیر حذف کریدور زنگزور بر اقتصاد ایران چقدر است؟

کریدور زنگزور، مسیر استراتژیکی است که برای اتصال زمینی جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان پیشنهاد شده است. این طرح در تابستان ۲۰۲۵ به صورت رسمی در توافقی بین امریکا، ارمنستان و آذربایجان مطرح و تاکید شد که این مسیر باید بدون مانع باشد.

به‌گزارش اعتماد؛ ایران مخالفت جدی با این کریدور دارد و آن را تهدیدی جدی برای منافع اقتصادی و امنیتی خود می‌داند. در این یادداشت، تمرکز بر تحلیل اقتصادی ابعاد این موضوع، بررسی فرصت‌های از دست رفته، نقش کریدور در تجارت و ترانزیت منطقه و ارزیابی خسارت‌های سالانه احتمالی ناشی از حذف ایران از این مسیر خواهد بود.

تجارت و ترانزیت ایران با منطقه 

بر اساس آمار رسمی، روابط تجاری ایران و ارمنستان طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است. در سال ۲۰۱۸ ارزش کل مبادلات تجاری دو کشور به حدود ۳۶۴ میلیون دلار رسید که بالاترین میزان تا آن زمان بود. صادرات ایران به ارمنستان در همان سال حدود ۲۶۹ میلیون دلار گزارش شده که عمدتا شامل گاز طبیعی، پتروشیمی، آهن و فولاد و محصولات ساختمانی بوده است.

روند صعودی تجارت ادامه یافته و در سال ۲۰۲۴ حجم تجارت دو طرف به حدود ۷۳۷.۴ میلیون دلار افزایش یافته است؛ تقریبا دو برابر رقم ۲۰۱۸. ایران سهم غالبی در این تجارت دارد و بیش از ۷۰ درصد آن مربوط به صادرات ایران به ارمنستان است. در زمینه ترانزیت کالا، ایران نقش کلیدی در اتصال کشورهای آسیای میانه و حاشیه دریای خزر به بازارهای جهانی ایفا می‌کند. آمار گمرک ایران نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، نزدیک به ۲۱.۹ میلیون تن کالا از خاک ایران عبور کرده است؛ رشد ۲۲.۵ درصدی نسبت به سال قبل. درآمد ترانزیتی ایران در این سال بالغ بر یک میلیارد دلار بوده و به‌طور متوسط به ازای هر تن کالا، حدود ۵۰ تا ۷۰ دلار درآمد کسب کرده است. این ظرفیت و درآمد قابل توجه، یکی از محورهای اقتصادی مهم کشور به شمار می‌آید.

فرصت‌های بالقوه و محدودیت‌ها

ایران از سال‌ها قبل برنامه‌ریزی کرده بود تا با ایجاد کریدورهای منطقه‌ای مانند «کریدور بین‌المللی خلیج‌فارس-دریای سیاه» موقعیت ترانزیتی خود را به ‌شدت توسعه دهد. این طرح‌ها می‌توانستند هزینه حمل کالا را تا 40-30 درصد کاهش داده و زمان انتقال را به طرز چشمگیری کوتاه کنند.

به علاوه، بهره‌برداری از زیرساخت‌های ریلی و بنادر جنوبی کشور، زمینه‌ای مناسب برای افزایش صادرات غیرنفتی و ترانزیت کالا فراهم می‌آورد. با این حال، محدودیت‌های تحریمی، مشکلات تامین مالی و عدم تکمیل پروژه‌های راه‌آهن (مانند خط راه‌آهن رشت–آستارا و اتصال ریلی به ارمنستان) باعث شده است که ایران نتواند از ظرفیت کامل این مسیرها بهره‌برداری کند. هزینه احداث زیرساخت‌های ریلی لازم بیش از ۳.۵ میلیارد دلار برآورد شده که تاکنون تامین نشده است.

ابعاد ژئوپلیتیکی و تهدیدهای امنیتی

امضای توافقنامه ایجاد کریدور زنگزور، بدون هماهنگی ایران و با حمایت امریکا، تهدیدی جدی برای منافع منطقه‌ای و امنیت ملی کشور محسوب می‌شود. این کریدور به نوعی ایران را از حلقه ترانزیتی اصلی در منطقه خارج  و جایگاه استراتژیک ایران در مسیرهای تجاری و انرژی را تضعیف می‌کند. حذف ایران از این مسیر، علاوه بر خسارت اقتصادی، بر نفوذ سیاسی کشور در قفقاز و خاورمیانه نیز تاثیر منفی خواهد داشت.

وضعیت تردد کامیون‌ها 

مجموع تردد کامیون در هر روز در مرز نوردوز عددی بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ کامیون برای صادرات ایران به ارمنستان است. مرز نوردوز، مسیر اصلی ترانزیتی ایران و ارمنستان است. از این تعداد کامیون هم که عرض کردم بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ حدود ۷۰ تا ۷۵ کامیون حامل سوخت هستند. همچنین روزانه ۶۰ تا ۷۰ کامیون ارمنستانی نیز برای ترانشیپمنت (انتقال بار) وارد خاک کشور می‌شود. با اجرایی شدن کریدور زنگزور، سالانه تقریبا ۴۳,۰۰۰ کامیون از مسیر ایران حذف می‌شوند. 

سالانه میزبان عبور حدود ۴۳,۰۰۰ کامیون ترکیه‌ای است که از مسیر ایران به آسیای میانه می‌روند. اگر کریدور زنگزور کامل شود، ترکیه قادر خواهد بود برای ترانزیت به آسیای میانه از آن استفاده کند بدون نیاز به عبور از خاک ایران. بنابراین این رقم، معادل تعداد کامیون‌هایی است که ایران ممکن است از دست بدهد. این کاهش قابل ‌توجه در تردد کامیون‌ها نشانگر بخشی از زیانی است که ایران از ظرفیت ترانزیتی خود متحمل خواهد شد، بخشی که در اقتصاد ملی و درآمدهای ترانزیتی تاثیرگذار خواهد بود.

فرصت‌های از دست رفته

ایران هم‌اکنون سالانه حدود ۱ تا ۱.۵ میلیارد دلار درآمد مستقیم از ترانزیت کالا به دست می‌آورد که این رقم می‌تواند با تکمیل زیرساخت‌ها و توسعه مسیرها تا ۲ میلیارد دلار افزایش یابد. بررسی‌های بلندمدت نشان می‌دهد که طی ۱۵ سال گذشته ایران در مجموع بین ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار فرصت اقتصادی را به دلیل عدم بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های ترانزیتی و تجاری از دست داده است؛ معادل متوسط سالانه ۱.۵ میلیارد دلار.

اگر کریدور زنگزور اجرایی و ایران از این مسیر کنار گذاشته شود، حداقل ۲۰ تا ۳۰ درصد از درآمد ترانزیتی فعلی خود را از دست خواهد داد. به عبارتی، زیان مستقیم ترانزیتی حدود ۳۰۰ میلیون دلار در سال خواهد بود. علاوه بر این، فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تجاری که می‌توانست نصیب کشور شود، از دست خواهد رفت که به تنهایی معادل سالانه ۱.۵ میلیارد دلار است. هزینه‌های ثانویه شبکه‌ای نیز زیان‌ها را افزایش می‌دهد و در مجموع تخمین زده می‌شود که ایران سالانه حدود ۲.۶ میلیارد دلار خسارت خواهد دید.

پیامدهای ملموس بر اقتصاد 

    کاهش درآمدهای گمرکی و خدمات ترانزیتی
    افت صادرات غیرنفتی به بازارهای مهم اروپایی و آسیایی
    کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل و نقل
    تشدید وابستگی به مسیرهای جایگزین تحت کنترل رقبای منطقه‌ای مانند ترکیه و آذربایجان
    پیشنهادات برای حفظ و توسعه سهم ایران در کریدورهای ترانزیتی
    تسریع در تکمیل و توسعه زیرساخت‌های ریلی و بندری کشور
    دیپلماسی فعال برای حفظ سهم ترانزیتی با کشورهای همسایه و بازیگران منطقه‌ای
    ارتقای خدمات لجستیکی و کاهش هزینه‌های عملیاتی و گمرکی
    جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی برای پروژه‌های زیرساختی با تضمین‌های قانونی
    برنامه‌ریزی ملی برای توسعه کریدورهای جایگزین و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای

سخن پایانی

حذف کریدور زنگزور از معادلات منطقه‌ای، زیانی قابل توجه معادل سالانه ۲.۶ میلیارد دلار به اقتصاد ایران وارد می‌کند. این عدد نمایانگر مجموع زیان‌های مستقیم ترانزیتی، فرصت‌های سرمایه‌گذاری از دست رفته و هزینه‌های ثانویه شبکه‌ای است. راهکارهای پیشنهادی می‌تواند بخشی از این خسارت را جبران کند و ایران را به مسیر توسعه پایدار اقتصادی بازگرداند. زمان اقدام و اراده سیاسی در این زمینه حیاتی است.

تصاویر کمتر دیده شده از نخستین رئیس ساواک

تماشاخانه

پتاس گاوخونی را می‌کُشد ؟ گرفتن آخرین رمق‌های تالاب / تکرار بلایی که بر سر دریاچه ارومیه آوردند (فیلم)

فارس، شوش، ایذه ؟ قدیمی ترین نقش برجسته تاریخ ایران کجاست؟ (فیلم)

فیلم های دیگر