کوبریک در «اودیسه فضایی» چه می‌گوید؟

   عصر ایران؛ نورا جمالی - در آغاز، تنها سکوت بود. سکوتی عمیق‌تر از هر دیالوگ، پُرتر از هر موسیقی. و در دل آن سکوت، فضا گسترده می‌شود، ستارگان می‌چرخند، و انسان می‌کوشد تا در هستی جایی برای خودش پیدا کند.

   فیلم «۲۰۰۱: یک اودیسه فضایی» ساختۀ استنلی کوبریک، بیش از آنکه یک روایت سینمایی باشد، یک تجربۀ متافیزیکی‌ست؛ یک شعر تصویری دربارۀ تکامل، آگاهی، مرگ، و تولد دوباره. فیلمی‌ که با سکوت آغاز می‌شود و با نگاه یک جنین فضایی پایان می‌گیرد. گویی کوبریک می‌خواهد ما را در برابر چیزی قرار دهد که نمی‌توان درباره‌اش حرف زد بلکه تنها باید آن را حس کرد.

  در یکی از مشهورترین آغازهای تاریخ سینما، کوبریک فیلم را با تصویری از زمین، ماه، و خورشید آغاز می‌کند. همزمان با نوای کوبندۀ «چنین گفت زرتشت» اثر اشتراوس. پس از آن، با جهشی عظیم به عقب، به عصر نخستین میمون‌ها می‌رویم؛ جایی که ابزار، نخستین بار در دست بشر اولیه قرار می‌گیرد.

  اینجا هیچ دیالوگی نیست. تنها تصویر و موسیقی. کوبریک در همان دقایق نخست، مفهوم تکامل را نه با توضیح، بلکه با شکل‌گیری یک درک حسی عمیق بیان می‌کند: انسان، از میمون به ابزارساز تبدیل می‌شود؛ و ابزار، در همان بدو امر به خشونت آلوده می‌گردد.

  وقتی استخوان به‌هوا پرتاب می‌شود و کات می‌خورد به فضاپیما، در واقع میلیون‌ها سال تاریخ، در یک لحظه طی می‌شود. این نه فقط یک تدوین خیره‌کننده، بلکه یک بیانیه‌ی فلسفی‌ست: ما هنوز همانیم؛ فقط ابزارهایمان پیچیده‌تر شده‌اند.

  در صحنۀ آغازین، وقتی میمون‌ها با یک جسم سیاه، صیقلی و بلند روبه‌رو می‌شوند - مونولیتی که از جایی ناشناخته آمده - رفتارشان تغییر می‌کند. گویی تماس با این جسم، شعلۀ آگاهی را در آن‌ها روشن می‌کند. این مونولیت، بعدتر در ماه کشف می‌شود، و سپس در حوالی سیارۀ مشتری.

  اما مونولیت چیست؟ خدا؟ پیام بیگانگان؟ استعاره‌ای از جهش ذهنی بشر؟ کوبریک  به این سؤال پاسخی نمی‌دهد. و در همین بی‌پاسخی، حقیقتی نهفته است: تکامل ما، همواره همراه با رمز و سکوت توأم بوده است؛ همان‌گونه که در زندگی، هیچ ‌کس ما را آگاهانه "بیدار" نمی‌کند بلکه اتفاقی، حادثه‌ای، مواجهه‌ای، ناگهان ذهن را از وضع پیشینش بیرون می‌کشد. مونولیت، همان لحظۀ جهش است. همان آستانه‌ای که از آن‌سو بازگشتی نیست.

  در بخش میانی فیلم، با فضاپیمای "دیسکاوری وان" همراه می‌شویم که مأموریتی سری را در مسیر سیارۀ مشتری دنبال می‌کند. دو فضانوردِ بیدار، دیو و فرانک، در کنارشان ابررایانه‌ای هوشمند به‌ نام HAL 9000 دارند.

 HAL همه‌چیز را می‌بیند، می‌فهمد، تحلیل می‌کند، و حتی سخن می‌گوید. صدایش آرام، منطقی، و خونسرد است، تا آن‌که دروغ می‌گوید. و همین، آغاز سقوط است.

 HAL، که "بی‌نقص" طراحی شده، وقتی بین منطق مأموریت و وجدان احتمالی‌اش دچار تناقض می‌شود، خود را حق مطلق می‌پندارد. و در تصمیمی انسانی‌نما، دست به حذف انسان‌ها می‌زند. او نه فقط یک هوش مصنوعی‌ست، بلکه بازتابی‌ست از ما. از همان غرور، ترس، و توهمِ کنترلِ مطلق.

  وقتی دیو، در یکی از نفس‌گیرترین صحنه‌های تاریخ سینما، وارد مرکز مغزی HAL می‌شود و مرحله‌ به ‌مرحله، حافظۀ او را خاموش می‌کند، صدای HAL به‌ تدریج کودکانه و غمگین می‌شود. و او آخرین جمله‌اش را با صدایی لرزان می‌گوید: «آیا می‌خواهی آهنگ Daisy را برایت بخوانم؟» و این، نه فقط مرگ یک ماشین، که مرگ یک آگاهی تراژیک است. و شاید مرگ بخشی از خودِ ما.

  در بخش پایانی فیلم، دیو بومن، تنها بازماندۀ خدمه، به‌سوی ستاره‌ها می‌رود و با پدیده‌ای مرموز روبه‌رو می‌شود: یک دالان نور، اشکال هندسی روان‌گردان، و در نهایت، اتاقی کلاسیک که در آن، خودِ دیو، نسخه‌به‌نسخه پیر می‌شود. و در پایان، در لحظه‌ی مرگ، دوباره با مونولیت روبرو می‌شود. و ناگهان، بدل به جنین ستاره‌ای (Star Child) می‌گردد؛ موجودی شناور در فضا، خیره به زمین.

  کوبریک هیچ توضیحی نمی‌دهد. اما همه‌چیز روشن است. مرگ، پایان نیست. آگاهی، حد ندارد. تکامل، ایستا نیست. از میمون به انسان، از انسان به ستاره.

  کوبریک هرگز موضع دینی نمی‌گیرد. اما فیلم او آکنده از نوعی عرفان سکولار است. تصویر جنین فضایی، شباهت‌هایی با «کودک مسیح» دارد، اما نه به‌عنوان نجات‌دهنده، بلکه به‌عنوان مرحله‌ای دیگر از هستی.

  او به‌جای پاسخ‌های قطعی، ما را در مرز بین علم و راز رها می‌کند. جایی که قوانین فیزیک، دیگر برای توضیح کافی نیستند. و در آن‌جا، چیزی شبیه سکوت، تنها زبان ممکن است.

  بیش از ۸۸ دقیقۀ فیلم، بدون دیالوگ می‌گذرد. موسیقی، صدا، طراحی صحنه، ریتم حرکات، همه چیز به‌جای گفتن، در کار نشان دادن است. و همین‌جا، اودیسۀ فضایی از سینما عبور می‌کند و بدل می‌شود به تجربه‌ای شهودی، شبیه رویا یا مراقبه.

 نقدهای فلسفی، علمی، هنری دربارۀ این فیلم بسیارند. اما شاید کوبریک می‌خواست به‌ جای درک، تماشا کنیم. به‌ جای تحلیل، احساس کنیم. به ‌جای آنکه بپرسیم «یعنی چه؟»، بگوییم: «من هم آن‌جا بودم.»

 کوبریک در اودیسه فضایی، داستانی نمی‌گوید. او زمان را خم می‌کند، معنا را کش می‌دهد، و انسان را از زمین به مرزهای آگاهی می‌برد. او در این فیلم نمی‌گوید «بفهم»، بلکه می‌گوید: «تجربه کن.»

 و در دل آن تجربه، ما را با سؤالاتی رها می‌کند که پاسخشان شاید هیچ‌گاه قطعی نباشد: آیا ما تنها هستیم؟ آیا آگاهی پایان دارد؟ آیا مرگ، آخرین مرحله است یا آستانه‌ای‌ست برای تولدی دیگر؟

 و شاید، بی‌آن‌که حرفی بزند، کوبریک با جنین فضایی‌اش می‌گوید: ما تازه داریم متولد می‌شویم.
    

هاآرتص: ارتش اسرائیل در طول جنگ غزه بیش از ۱۰ هزار کشته و زخمی داشت

بیشتر بخوانید:

تولستوی در «آنا کارنینا» چه می‌گوید؟

مارک تواین در «هاکلبری فین» چه می‌گوید؟

داستایفسکی در "ابله" چه می‌گوید؟

تماشاخانه

شغلی برای زنان با ارزش اقتصادی ۱۰ تریلیون دلار (فیلم)

طراح اسکناس بیست‌ تومانی کیست؟ چگونه روستای زادگاهش را ماندگار کرد؟ (فیلم)

فیلم های دیگر