صدای تاریخ در سکوت سنگ‌ها (+عکس)

به گزارش ایسنا، مکان‌های شش‌گانه پیش از تاریخ دره کهن خرم‌آباد جایی است که سکوت، با صدای نسیم در هم می‌آمیزد و هر قطره‌ی آبی که از سقف آنها می‌چکد، گویی هزاران سال خاطرات دیرین را به گوش زمین می‌رساند. این مکان‌ها نه تنها پناهگاه انسان‌های اولیه بوده‌اند، بلکه نماد پیوندی عمیق میان انسان و طبیعت به شمار می‌روند.

هر گوشه از آنها داستانی برای گفتن دارد؛ از انسان‌هایی که در روزگاران دور در این مکان‌ها به پناه آمدند، تا دیوارهای پر از نقش و نگارهایی که شاهد گذر زمان و تحولات بی‌پایان بوده‌اند. اینجا موزه‌ای از گذشته و طبیعت، از گذر زمان سربلند عبور کرده و مقاومت خود را به رخ کشیده‌اند و یادآور تلاقی زندگی همواره با طبیعت است که حتی در دل تاریکی، نور امیدی برای بازگشت به گذشته‌ها و فهمیدن رازهای نهفته در آن وجود دارد.

این مکان‌ها در خرم‌آباد، مرکز تاریخی بشر در ایران باستان قرار دارند، جایی که تاریخ و طبیعت در هم تنیده شده‌اند و این سرزمین، همچون گوهری در دل کوه‌های زاگرس، نه تنها رازهای کهن را در خود پنهان کرده بلکه به عنوان گواهی زنده از گذشته‌های دور را به دنیای امروز منتقل می‌کند.

خرم‌آباد، مهد تمدن ایران باستان، روایت‌هایی بی‌شماری از تمدن‌های نخستین، از گام‌های اولین انسان‌ها در مسیر تاریخ و از رخدادهایی دارد که بشر هنوز در تلاش برای فهم آن‌هاست. این دیار، با غارهای شگفت‌انگیز خود که در دل سنگ‌ها نهفته‌اند، گویی دروازه‌ای به دنیای ناشناخته است که اگر پا در آنها بگذاری، زمان برای لحظه‌ای متوقف می‌شود و هر دیوار، هر نقش و هر سایه‌ از آنها، داستانی از روزگاری پرشکوه را روایت می‌کند.

 اینجا نه تنها سکونتگاه انسان‌های اولیه، بلکه شاهد شکوفایی هنر، فرهنگ و دستاوردهای بشری در دوره‌های مختلف بوده است. در این شگفتانه پیوند طبیعت و تاریخ، در هر گام احساسی نهفته و جاری در تاریخ را متبادر می‌کند. حتی اگر به تماشای این مکان‌ها، نقش‌های سنگی و تپه‌های باستانی بپردازی، به نوعی در حال مرور خاطرات روزگاران گذشته‌ای هستی که هنوز در هر گوشه از این سرزمین زنده‌اند.

خرم‌آباد، فقط یک نام نیست. اینجا تاریخ در خاک ریشه دوانیده و در دل کوه‌ها، صدای گذشتگان شنیده می‌شود. سرزمینی که گواهی است از همزیستی انسان و طبیعت و گنجینه‌ای از فرهنگ و تمدن‌هایی که سنگ‌های آن هنوز از سخاوت زمانه حکایت دارند.

در خصوص شرایط مکان‌های شش‌گانه دیار کهن خرم‌آباد با عطا حسن‌پور، مدیر پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد و مدیر کل میراث فرهنگی لرستان، فریدون بیگلری معاون فرهنگی موزه ملی ایران و کاوشگر غار قمری و سونیا شیدرنگ کاوشگر غار یافته هم‌صحبت شدیم.

دره کهن خرم‌آباد، مرکز حیاتی نوآوری و سازگاری انسان در پارینه‌سنگی فوقانی

عطا حسن‌پور مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خصوص محوطه‌های پیش از تاریخ دره کهن خرم‌آباد به ایسنا، گفت: از این محوطه‌ها، شواهد باستان‌شناسی به دست آمده که درک جامعی از سکونتگاه‌های پیش از تاریخ را نشان می‌دهد، غارها و پناهگاه‌های سنگی در این دره کهن واقع در زاگرس مرکزی، نشان از سکونتگاه‌های جوامع پارینه‌سنگی به ویژه دوران پارینه‌سنگی میانی و جدید را به رخ می‌کشد.

این محوطه‌های باستان‌شناسی متعدد و متنوع پارینه‌سنگی میانی در این دره، فرصتی را مهیا کرده تا الگوهای سکونت نئاندرتال‌ها بررسی، تجزیه و تحلیل و شیوه‌های فرهنگی این انسان منقرض شده در منطقه خرم‌آباد بازسازی شود. در این دره علاوه بر شواهد فرهنگی قابل توجه از دوران نئاندرتال‌ها، پراکندگی اولین جمعیت‌های انسان‌های مدرن از نظر آناتومی یا هوموساپینس‌ها را در ایران مشهود است؛ انسان‌های مدرن تقریباً ۴۰ هزار سال پیش با موفقیت جایگزین نئاندرتال‌ها در اوراسیا می‌شوند که شواهد قانع کننده‌ای از وجود آنان در دره کهن خرم آباد وجود دارد قدمت آنها به بیش از ۳۹ هزار سال پیش برمی‌گردد. در طول دوره پارینه سنگی فوقانی، محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم‌آباد و بقایای باستان شناسی برخی از پیشرفته‌ترین جوامع در منطقه زاگرس و ایران را نشان می‌دهد که با یک چهارچوب فرهنگی پیچیده که شامل الگوهای رفتاری نمادین پیچیده‌ای است مشخص شده‌اند.

وی با بیان اینکه شواهد صنایع سنگی پیچیده و بیان هنری نمادین از این دوره نشان از جهش قابل توجه در ساختار اجتماعی و هویت فرهنگی انسان دارد و نقش این دره کهن را به عنوان یک مرکز حیاتی برای نوآوری و سازگاری انسان در طول پارینه سنگی فوقانی برجسته می‌کند، افزود: اهمیت غارهای دره کهن و تاریخی خرم‌آباد فراتر از دوران پارینه سنگی است؛ یافته‌های باستان‌شناسی وجود استحکامات قابل توجهی از عصر برنز را در بالای رُخ‌نمون کارستی فلک‌الافلاک و تپه واقع در زیر فلک الافلاک نشان می‌دهد که در این راستا یکی از غارها "غار کنجی" به عنوان محل دفن برای جوامع عصر برنز در منطقه عمل می‌کرده است.

مدیر پروژه ثبت جهانی دره خرم‌آباد با بیان اینکه شواهد باستان‌شناسی از تپه فلک‌الافلاک همراه با بافت‌های تدفینی غنی غار کنجی بینش‌های ارزشمندی در مورد الگوهای سکونتگاهی عصر برنز در دره خرم‌آباد نیز ارائه می‌دهد، اضافه کرد: از منظری وسیع‌تر مکان‌های میراث فرهنگی نامزد شده در دره خرم‌آباد، ارتباطات متقابل ناشی از توسعه سکونتگاه‌های آنها را در اشکال خاص زمین که توسط سیستم کارست شکل گرفته‌اند؛ نشان می‌دهند.

غار کُنجی مکانی کلیدی مربوط به دوران پارینه‌سنگی میانی

این باستان‌شناس در خصوص غار کنجی، گفت: این غار مکانی کلیدی مربوط به دوران پارینه‌سنگی میانی است که در جنوب شرقی خرم‌آباد واقع شده و این مکان، بینش‌های مهمی در مورد شیوه زندگی انسان‌های ماقبل تاریخ ارائه می‌دهد و سازگاری‌های رفتاری شکارچیان باستانی و الگوهای در حال تغییر استفاده انسان از غار را در طول زمان مشخص می‌کند.

وی به کاوش‌های غار کنجی اشاره کرد و با بیان اینکه این کاوش‌ها نشان دهنده استفاده طولانی مدت از غار توسط شکارچیان پارینه سنگی میانی و گروه‌های گله‌دار ماقبل تاریخ بعدی است، بیان کرد: مجموعه سنگی کشف شده از لایه‌های پارینه سنگی میانی متعلق به سنت موستری زاگرس است که شامل مصنوعات سنگی همچون نوک‌تیز، خراشنده‌های همگرا و خراشنده‌های جانبی‌است که عمدتاً از سنگریزه‌های محلی ساخته شده است.

این باستان‌شناس گفت: بقایای جانوری شناسایی شده در این مکان شامل طیف وسیعی از گیاه‌خواران بزرگ همچون گوزن قرمز، غزال، بز کوهی، گوسفند وحشی، گراز و گورخر است که نشان می‌دهد نئاندرتال‌ها، ساکنان احتمالی انسان غار، در این محیط متنوع زیست‌محیطی به شکار فعال می‌پرداخته‌اند.

حسن‌پور با بیان اینکه قطعات زغال چوب بازیابی شده از اجاق‌ها و لایه‌های خاکستر، تاریخ‌گذاری رادیو کربن بیش از ۴۰ هزار سال را فراهم کردند، بیان کرد: پس از سکونت در دوره پارینه‌سنگی میانی، غار کنجی تغییر قابل توجهی در عملکرد خود تجربه کرد؛ در اواخر دوره مس و سنگ(هزاره چهارم پیش از میلاد) این غار به صورت فصلی توسط گله‌داران به عنوان یک اردوگاه موقت و آغل دام، مورد استفاده قرار می‌گرفت که شاهدی بر تغییر استراتژی‌های معیشتی بوده است.

بقایای فرهنگی پارینه سنگی در غار گیلوران

حسن‌پور در خصوص غار گیلوران گفت: این غار کم‌عمق است و در پشته‌های آهکی شمال غربی دره خرم‌آباد واقع شده است که کاوش در دو بخش، یکی نزدیک به ورودی غار و دیگری در دامنه جلوی غار انجام شده و بقایای فرهنگی پارینه سنگی قابل توجهی از آن به دست آمده است.

وی ادامه داد: بر اساس کاوشی که انجام شده است ترانشه اصلی ۵ افق یا سطح باستان‌شناسی آشکار شده که شامل مواد باستان‌شناسی پارینه سنگی میانی، پارینه سنگی زبرین، نوسنگی، مس و سنگ، عصر برنز، تاریخی و اسلامی است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان گفت: در پایین‌ترین سطح، مجموعه‌ای از فرهنگ موستری، که احتمالاً متعلق به نئاندرتال‌های این منطقه بوده و شامل تعداد قابل توجهی از نوک‌ها و تراشه‌های موستری ساخته شده با استفاده از تکنیک لوالوا بود. در رسوبات بلافاصله پس از آن، کاوشگران ترکیبی از عناصر پارینه سنگی میانی و پارینه سنگی بالایی اولیه را گزارش کردند و در اعماق پایین‌تر سطوح پارینه سنگی بالایی، ابزارها ویژگی‌های کلی صنعت پارینه سنگی بالایی/ برادوستی اولیه، از جمله تیغه‌های بلند و تیغه‌های کوچک، خراشنده‌های جانبی و انتهایی در کنار انواع مختلف تراشه‌های نوک‌تیز را نشان می‌دهند.

گَراَرجِنه یکی از محوطه‌های مهم پارینه سنگی میانه و جدید در دره کهن خرم‌آباد

مدیر پروژه ثبت‌جهانی دره خرم‌آباد در خصوص پناهگاه سنگی گرارجنه گفت: این پناهگاه در جنوب شرقی خرم‌آباد واقع شده و یکی از محوطه‌های مهم پارینه سنگی در این دره کهن محسوب می‌شود که عمدتاً حاوی بقایای باستانی از دوره‌های پارینه سنگی میانه و پارینه سنگی جدید است که در طول کاوش‌ها، بقایای باستانی از دوره پارینه سنگی میانه(فرهنگ موستری زاگرس) و دوره پایین سنگی جدید(برادوستیان) در آن یافت شد.

وی اظهار کرد: بر اساس کاوش‌های انجام شده در این پناهگاه آثار سنگی و تعداد بسیار کمی آتش‌دان یافت شده و همچنین مطالعه بقایای جانوری این مکان، باستان شناسان را به شناسایی آن به عنوان یک ایستگاه قصابی سوق داد و شواهدی از قصابی حیواناتی همچون بز و گوسفند وحشی، گورخر، گوزن قرمز و غزال و همچنین یک گاومیش در لایه‌های مختلف بدست آمد.

حسن‌پور افزود: کاوش مجدد این محوطه منجر به شناسایی بقایای بیشتری از هر دو دوره پارینه سنگین میانی و جدید شد، ابزارهای تشخیصی همچون تیغه‌های موستری، درصد بالایی از خراشنده‌های جانبی از لایه‌های پارینه‌سنگی میانی و تیغه‌های کوچک روتوش شده به همراه تیغه‌های ارجنه از لایه‌های دوره پارینه سنگی جدید گزارش شده است. علاوه بر مصنوعات سنگی، بقایای جانوری شامل گوزن کوچک و کوپرولیت‌های کفتار در طول کاوش بازیابی شدند.

حفظ توالی فرهنگی از دوره پارینه سنگی میانی تا دوران اسلامی در غار کلدر

مدیرکل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی لرستان در ادامه غار کلدر را یک مکان باستانی مهم که در شمال غربی خرم‌آباد واقع شده است، برشمرد و با بیان اینکه این غار توالی فرهنگی را حفظ کرده که از دوره پارینه سنگی میانی تا دوران اسلامی امتداد دارد، افزود: توالی فرهنگی در غار کلدر شامل شواهدی از دوران پارینه سنگی میانی و جدید، فراپارینه سنگی، نوسنگی، مس و سنگ، برنز و آهن و همچنین دوره‌های تاریخی و اسلامی است که قدیمی‌ترین آثار سکونت انسان حداقل به ۶۳ هزار سال پیش برمی‌گردد و با یک لایه تقریباً ۸۰ سانتی‌متری ضخیم حاوی مصنوعات سنگی موستری به همراه بقایای جانوری و گیاهی مرتبط نشان داده شده است که این ابزارها به نئاندرتال‌ها نسبت داده شده و آنها به عنوان سازندگان صنعت موستری در منطقه زاگرس شناخته می‌شوند.

وی بیان کرد: بقایای جانوری از لایه‌های پارینه سنگی، استراتژی معیشتی غالب بر بز کوهی، گاو وحشی(اوراک)، گوزن قرمز و احتمالاً گوزن زرد را نشان می‌دهد.

غار قمری مکانی باستانی  با ۴۰ تا ۸۰ هزار سال قدمت تاریخی

فریدون بیگلری کاوشگر غار قمری در خصوص این غار که در شمال غربی دره خرم‌آباد واقع شده است در گفت‌وگو با ایسنا، بیان کرد: پناهگاه سنگی پاسنگر در مجاورت این غار، حاوی بقایای باستانی مهم پیش از تاریخ است، غار قمری مکانی باستانی غنی است که در انتهای جنوبی کوه سفید در حاشیه غربی شهر خرم‌آباد واقع شده که سطوح باستانی مربوط به دوران پارینه سنگی میانی، پارینه سنگی جدید، نوسنگی، عصر برنز و سنگ، دوره‌های تاریخی و اسلامی را آشکار کرده است.

وی گفت: رسوبات پارینه سنگی میانی در غار قمری حاوی مصنوعات سنگین منسوب به صنعت موستریان است که این مجموعه شامل تراشه‌ها و هسته‌های لوالوا، خراشنده‌های جانبی، نوک‌تیز و سنگ‌های آهکی است که برخی از آنها آثار میکروسکوپی استفاده از آنها را نشان می‌دهند.

این باستان‌شناس بیان کرد: این غار به عنوان یک اردوگاه پایه توسط شکارچیان- گردآورندگان پارینه سنگی میانی و احتمالا نئاندرتال‌ها مورد استفاده قرار گرفته باشد. تخمین زده می‌شود که اولین سکونتگاه‌های این مکان بین ۴۰ هزار تا ۸۰ هزار سال پیش باشد.

معاون فرهنگی موزه ملی ایران افزود: همچنین در پناهگاه صخره‌ای پاسنگر، بقایای باستان‌شناسی مربوط به دوران پارینه سنگی جدید و فراپارینه‌سنگی مانند مصنوعات سنگی و بقایای جانوری یافت شد که بر اساس تجزیه و تحلیل آنها این احتمال وجود دارد که فرهنگ زارزیان از فرهنگ برادوستیان سرچشمه گرفته باشد.

بیگلری اظهار کرد: همچنین کشف دو صدف بزرگ گوش ماهی در این پناهگاه صخره‌ای نشان‌دهنده تجارت در مسافت‌های طولانی یا مهاجرت‌های کمتر محتمل با خلیج فارس است.

ساکنان ۳۹ هزار ساله غار یافته

سونیا شیدرنگ کاوشگر غار یافته و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران در خصوص این غار به ایسنا گفت: یافته در ۱۳ کیلومتری غرب خرم‌آباد واقع شده و شامل سه عنصر همچون غار یافته، پناهگاه سنگی گچی و پناهگاه سنگی سرخ لیزه است که بر اساس کاوش‌های انجام شده هزاران سال فعالیت شکارچی گردآورنده را در داخل غار کشف کردند که شامل مصنوعات سنگی و استخوانی، بقایای حیوانات شکار شده، زیورآلات ساخته شده از صدف و دندان، خاک قرمز اُخرایی و شواهدی از خاکستر و آتشدان هستند.

وی ادامه داد: محققان برای تخمین قدمت سکونتگاه‌های انسانی در غار، ۲۶ قطعه زغال چوب را قدمت‌گذاری کردند که نشان می‌دهد انسان‌های پارینه سنگی بالایی بین ۲۹ تا ۳۹ هزار سال پیش در این غار سکونت داشته‌اند.

این باستان‌شناس اضافه کرد: مصنوعات سنگی از این مراحل اولیه سکونت شامل تیغه‌های ارجنه ظریف ساخته شده، خراشنده‌های انتهایی و تیغه‌های روتوش شده مختلف است. در این غار علاوه بر ابزارهای سنگی چندین ابزار استخوانی مانند درفش و سوزن یافت شد که نشان دهنده دوخت پوست و لباس است که ممکن است قدیمی‌ترین شواهد لباس در ایران باشد.

شیدرنگ تصریح کرد: علاوه بر این کاوش‌ها شواهد قابل توجهی از اشیاء نمادین و تزیینی از جمله مهره‌ها و آویزهای ساخته شده از دندان گوزن، صدف و هماتیت به دست آمده است و مطالعات نشان می‌دهد که صدف‌های مورد استفاده به عنوان مهره از خلیج فارس سرچشمه گرفته‌اند که نشان می‌دهد شکارچیان- گردآورندگانی که به غار یافته رفت و آمد داشته‌اند با مناطق جغرافیایی دور ارتباط برقرار می‌کرده و این امر حاکی از وجود شبکه‌ای از تجارت یا تبادل است که پیچیدگی روابط اجتماعی بین جوامع ماقبل تاریخ را برجسته می‌کند.

وی گفت: به گفته محققان فراوانی بقایای باستانی متنوع در غار نشان می‌دهد که این غار به عنوان اردوگاه اصلی گروه‌های شکارچی-گردآورنده پارینه سنگی زبرین بوده است.

کارشناس بخش پیش از تاریخ پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد افزود: غار یافته یکی از مهم‌ترین مکان‌های پارینه سنگی زبرین در ایران است به این دلیل که محل کشف قدیمی‌ترین زیورآلات ساخته شده از دندان و صدف بوده و همچنین شواهدی از لباس در میان اولین جوامع انسان‌های مدرن است که تقریباً ۴۰ هزار سال پیش وارد منطقه زاگرس شدند.

شیدرنگ یادآور شد: پناهگاه سنگی گچی مجموعه‌ای از سنگ‌ها همچون خراشنده‌های جانبی(تکی، دوتایی و همگرا)، نوک موستری را ارائه می‌دهد و مصنوعات سنگی از پناهگاه سنگی سرخ لیزه برخی از ویژگی‌های عمومی اوایل پارینه سنگی زبرین را نشان می‌دهد اما این ویژگی‌ها همراه با عناصر لایه‌ای و حتی ابزارهای فشنگی که یکی از ویژگی‌های دوره نوسنگی هستند یافت می‌شوند.

خرم‌آباد، پایتخت تمدن باستانی پیش از تاریخ جهان به لحاظ جاذبه‌های تاریخی و طبیعی، ایرانی کوچک نام گرفته است که مهد تمدن و خاستگاه زندگی انسان هوشمند است و پس از سال‌ها تلاش، بالاخره پرونده ثبت جهانی مکان‌های پیش از تاریخ آن از سد یونسکو گذشت و حالا در سودای جهان‌شهر، مشعوف است. ثبت مکان‌های پیش از تاریخ دره خرم‌آباد، دریچه‌ای به تاریخ کهن و پیشینه تمدن بشری است. فرآیندی که بدون تلاش جمعی، مضاعف و شبانه‌روزی همه اقشار جامعه از نخبگان تا عامه مردم میسر نمی‌شد. پویش مطالبه ثبت جهانی و تلاش برای تسهیل تحقق آن، از ابتدای سال ۱۴۰۴ شروع شد و حاصل آن به کام مردم نشست و اینک زمان آن رسیده که با یک عزم ملی و استانی بتوانیم در راستای توسعه صنعت گردشگری و تقویت رونق اقتصادی دیارمان همگام و همراه باهم قدم برداریم.