عصر ایران ؛ ساجده عرفانی ــ در حالیکه در اجلاس اخیر یونسکو غارهای پارینهسنگی خرمآباد در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیدند، قلعه تاریخی فلکالافلاک بار دیگر از ورود به این فهرست بازماند؛ بنایی که بیش از سه دهه است در مسیر ثبت جهانی معطل مانده است.
غارهای ثبتشده، با قدمتی بیش از ۶۰ هزار سال، شواهد ارزشمندی از زندگی انسانهای اولیه و نئاندرتالها را در خود جای دادهاند. موقعیت این غارها در رشتهکوههای زاگرس، آنها را به یکی از مراکز مهم مطالعات پارینهسنگی در جهان تبدیل کرده است. در میان این مجموعه، غار قمری در سفیدکوه – که قدمتی بین ۴۰ تا ۸۰ هزار سال دارد – و غار یافته با بقایای عصر پارینهسنگی جدید (۱۰ تا ۴۰ هزار سال پیش از میلاد) از مهمترین نمونهها هستند. همچنین، غار کلدر بهعنوان یکی از نخستین زیستگاههای انسان هوشمند در ایران، در میان آثار ثبتشده قرار دارد.
در مقابل اما، قلعه فلکالافلاک که از نمادهای اصلی خرمآباد و یکی از شناختهشدهترین قلعههای ایران است، همچنان پشت درهای بسته یونسکو باقی مانده است. این قلعه که قدمتش به دوره ساسانی میرسد و در گذشته با نام «شاپورخواست» شناخته میشد، کاربریهای متعددی چون دژ نظامی، خزانه، زندان و پادگان را در طول تاریخ تجربه کرده است.
بر اساس کاوشهای باستانشناسی، قدمت تپهای که قلعه بر آن قرار دارد به حدود ۵۴۰۰ سال پیش و دوره مس و سنگ بازمیگردد. با این حال، کمیته ایکوموس معتقد است که هنوز شواهد کافی از دوره پارینهسنگی جدید در این منطقه بهدست نیامده و پتانسیل باستانشناسی آن بهطور کامل مشخص نیست.
از سوی دیگر، یکی از موانع اصلی برای ثبت جهانی قلعه، عدم مدیریت یکپارچه و آزادسازی کامل حریم آن است. اگرچه از دهه ۷۰ شمسی وعدههایی برای واگذاری کامل محوطه به میراث فرهنگی داده شده، اما حضور یک ارگان نظامی در بخش جنوبی قلعه روند آزادسازی را کند کرده است. در سال ۱۳۹۸ اعلام شد این ارگان برای تخلیه محوطه ۶۹ میلیارد تومان طلبکار است که تا آن زمان ۴۸ میلیارد تومان پرداخت شده بود. با وجود اقدامات انجامشده، تا سال ۱۴۰۳ هنوز پادگان نظامی در بخشهایی از حریم قلعه مستقر بود.
بهمنماه گذشته، در جریان سفر رئیس قوه قضاییه به لرستان، خبر تفاهم میان میراث فرهنگی و ارگان نظامی برای آزادسازی کامل محوطه منتشر شد. تا خرداد امسال نیز اعلام شد این روند با سرعت در حال پیشرفت است، اما از آن زمان تاکنون گزارشی از نتیجه نهایی این اقدامات ارائه نشده است.
رد شدن مجدد نام فلکالافلاک در فهرست یونسکو این پرسش را مطرح کرده که آیا تأخیر طولانیمدت در آزادسازی محوطه، دلیل اصلی این عدم ثبت بوده است؟ پرسشی که در سایه سکوت مسئولان بیپاسخ مانده و ثبت این اثر تاریخی را همچنان در هالهای از ابهام قرار داده است.
قلعه فلکالافلاک، که در دوره قاجار با عنوان «آسمان آسمانها» شناخته شد و گاه بهسبب داشتن ۱۲ برج، به نام برجهای فلکی نیز خوانده میشد، حالا در مقایسه با آثاری چون کاخ گلستان، آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیلی، مسجد جامع اصفهان، برج گنبد قابوس و راهآهن سراسری ایران که پیشتر در فهرست یونسکو ثبت شدهاند، همچنان جای خالی خود را حفظ کرده است.
این قلعه در تاریخ خود بارها ویران شده و دوباره از نو برخاسته است. اما پرسش امروز این است: آیا این بار نیز نجات خواهد یافت؟ یا باید در انتظار فراموشی دیگری ماند؟