سقاخانه ای با طعم نفت و حکومت نظامی/ نقشه مشترک رضاخان و انگلیسی‌ها در قلب تهران

سقاخانه آقا شیخ هادی که نامش با نام روحانی مشهور دوره قاجار و نیز مسأله نفت گره خورده است در خیابان آقا شیخ هادی رو به روی کوچه بیدل در قلب تهران واقع شده است. اینکه آقا شیخ هادی نجم آبادی روحانی مشهور دوره ناصری و مظفری در ساخت آن نقش داشته یا نه محل اختلاف است. برحسب روایتی زمین سقاخانه را فردی به نام اوستا محمد معمار به قصد تامین آب آشامیدنی برای اهالی و رهگذران و استفاده از نور شمع برای روشنایی در شب خریداری کرده و سقاخانه را بنا کرده است.

در گذشته این سقاخانه دارای دری مشبک و آهنی بود که با طرحهای اسلیمی تزیین شده بود. سطح دیوارهای داخلی سقاخانه گچ اندود و بر سقف آن یک خیمه و چند درخت نخل با رنگ روغن نقاشی شده بود. بعدها سقف را با کاشی‌های منقش به گل و بته های اسلیمی تزیین کرده بودند. سنگ آبخوری سقاخانه را با ابزار دستی گود و با نقشی از پارچ آب و گل حجاری کرده بودند. ایوانی در جلوی سقاخانه قرار داشت که شمع ها را بر روی آن روشن می کردند.

در سال ۱۳۸۷ ملک سقاخانه فروخته و سقاخانه تخریب شد اما به اصرار اهالی محل، پنجره ای مشبک با شیشه های دودی در جای سابق سقاخانه ساخته شد.

شهرت سیاسی سقاخانه:

روزهای اولین ماه تابستان ۱۳۰۳ به شماره افتاده است، رضاخان سردارسپه در قائله جمهوری خواهی شکست مفتضحانه ای خورده است و در پی فرصتی است تا جان تازه ای به اهداف تمامیت خواهانه خود بدهد. بنابراین نقشه آشوبی کنترل شده را در تهران می کشد تا به بهانه آن حکومت نظامی اعلام کند تا در پایان بتواند نسخه دودمان قاجاریه را در هم بپیچد. اما برای اینکار نیاز به کمک دارد و چه کسی بهتر از انگلیسیها که ارتباطشان با رضاخان از ابتدا بر کسی پوشیده نبود. 

انگلیسیها هم مدتها بود خاری در گلو داشتند و آن فعالیتهای شرکت نفتی آمریکایی سینکلر در ایران بود که قصد داشت امتیاز نفت مناطقی از ایران را به دست آورد و این برخلاف منافع نفتی انگلیسیها در ایران بود. بنابراین نقشه ای طرح ریزی شد تا هم رضا خان به مقصود خود برسد هم انگلیسیها نفس راحتی بکشند.

در روز ۲۵ تیر ۱۳۰۳ شایعه ای در تهران دهان به دهان چرخید که در سقاخانه شیخ هادی معجزه ای رخ داده است. به مناسبت این معجزه دوشب بازار و خیابان‌ها را چراغانی کردند. سرگرد رابرت امبری معاون کنسول سفارت آمریکا و نماینده شرکت نفتی سینکلر به همراه دوستش سیمور در بعد از ظهر جمعه ۲۷ تیر برای عکسبرداری با درشکه به سقاخانه شیخ هادی رفتند ولی مردم مانع عکسبرداری شدند دونفر پلیس که در محل حاضر بودند مداخله می کنند و ایمبری و سیمور را سوار درشکه کرده تا از محل دور شوند که به یکباره صدایی از جمعیت بلند می شود که « فرنگی در سقاخانه زهر ریخت» و به یکباره جمعیت به سمت درشکه حمله ور می شوند و ایمبری و سیمور را به شدت مجروح می کنند اما دو نیروی پلیس می توانند آنها را به بیمارستان شهربانی برسانند. اما جمعیت خشمگین بالاخره ایمبری را در اتاقش در بیمارستان میابند و به قتل می رسانند اما سیمور جان سالم به در می برد.

دولت آمریکا بعد از مرگ ایمبری خواهان برقراری سریع عدالت شد که البته منظور انتقام‌گیری بود. با دستور رضاخان محکمه نظامی تشکیل شد و خارج از موازین دادرسی منصفانه بیست نفر محکوم شدند. سه نفراز آنها (ملا حسین طلبه، مرتضی از نیروهای همکار قزاق که با قنداق تفنگ بر سر ایمبری و سیمور کوبیده بود و امیر رشیدی شترسواری که دنبال کالسکه کرده بود و ضربه نهایی را با سنگ بر سر ایمبری در درمانگاه زده بود) به اعدام محکوم شدند. علی رغم تصمیم اولیه محکمه نظامی که ملاحسین و رشیدی به دلیل اینکه کمتر از هجده سال بودند، مجازات‌شان به حبس ابد تغییر پیدا کند، اما اصرار هیئت نمایندگی آمریکا باعث شد تا حکم اعدام آنها اجرا شود. 

دولت ایران در مجموع همچنین هشتاد و پنج هزار دلار به همسر ایمبری پرداخت کرد. صد و ده هزار دلار هم برای انتقال جنازه ایمبری از طریق یک کشتی پیشرفته آمریکایی داد که رقم بسیار بالایی در آن مقطع بود. سیمور نیز سه هزار دلار برای تامین هزینه درمان دریافت کرد. جنازه ایمبری در آمریکا با رعایت کامل تشریفات نظامی دفن شد.

رضاخان هم بلافاصله به بهانه فضای ناامن تهران و نیاز به برقراری نظم، در تهران حکومت نظامی اعلام کرد که تا اواسط بهار ۱۳۰۵ و زمان تاجگذاریش ادامه داشت و شرکت سینکلر هم با بررسی شرایط به این نتیجه رسید که عطای اکتشاف و استخراج نفت در ایران را به لقایش ببخشد.

دریای سرخ دوباره شعله‌ور شد: کشتی فله‌بر یونانی مورد حمله قرار گرفت؛ خدمه آن را ترک کردند

بیشتر بخوانید:

سفر به تهران قدیم؛ قتل یک آمریکایی در سیاسی‌ترین سقاخانه تهران (+عکس)

تخریب یک سقاخانه تاریخی توسط شهرداری اصفهان/ نخاله‌ها را سریع جمع کردند/ پیدا شدن سنگ قبرهای تاریخی (فیلم)

تماشاخانه

آیین گل‌مالی / اینجا حتی مردگان هم در روز عاشورا عزادارند (فیلم)

دمام که می‌کوبد دل جنوب می‌لرزد‌ / طنین محرم در کوچه‌های جنوب ایران (فیلم)

فیلم های دیگر