فک های خزری قربانی بیماری یا دام صیادان؟

در این روزها وضعیت گونه رو به انقراض فک‌های خزری به هیچ وجه مساعد نیست. از ابتدای امسال تاکنون ۲۸ لاشه فک خزری در سواحل ایرانی دریای خزر پیدا شده و زنگ خطر برای تنها پستاندار گوشتخوار دریای خزر به صدا درآمده است. آن‌طور که یکی از مسئولان محیط‌زیست استان مازندران به «ایران» گفته، هنوز علت مرگ‌ومیرها مشخص نشده اما حدس و گمان‌ها بر این مبناست که شیوع یک بیماری میکروبی، علت تلف شدن فک‌های خزری باشد. 

 

به گزارش ایران، با این همه، نباید آلودگی‌های دریای خزر، گیر کردن احتمالی فک‌ها در تورهای ماهیگیری و آب شدن یخ‌های سواحل شمالی دریای خزر را که یکی از زیستگاه‌های اصلی و محل‌زاد و ولد فک‌هاست، نادیده گرفت. 

 

داریوش مقدس، مدیر بخش دریایی اداره کل محیط‌زیست مازندران در پاسخ به این پرسش که چه تعداد فک خزری در یک ماه اخیر از بین رفته و علت آمار متفاوتی که از تعداد تلفات آن‌ها اعلام شده است چیست، به روزنامه «ایران» گفت: «وضعیت فک‌های خزری روزانه پایش می‌شود و ما در سازمان محیط‌زیست هر روز همکاران‌مان را اعزام می‌کنیم تا وضعیت این فک‌ها را رصد کنند. بیشترین میزان حضور فک‌های خزری در ایران به ترتیب در استان‌های مازندران، گیلان و گلستان است. علت آن که آمار متفاوتی در خصوص تلفات، از ۱۶ تا بیش از ۲۰ مورد اعلام شده نیز این است که پایش‌ها به صورت روزانه انجام می‌گیرد و آمار به مرور تجمیع می‌شود. طبق آماری که داریم، در مازندران در یک ماه اردیبهشت و چند روزی که از خردادماه گذشته، ۲۱ لاشه فک خزری پیدا شده است. چنانچه یک مورد لاشه یافت شده در فروردین ماه را نیز اضافه کنیم، ۲۲ فک خزری از ابتدای امسال در مازندران از بین رفته‌اند. همچنین یک مورد لاشه فک خزری در گلستان و ۵ مورد در گیلان پیدا شده است. 

 

این مقام مسئول با تأکید بر نگران‌کننده بودن آمار تلفات فک‌های خزری در سال جاری گفت: «در طول سال ۱۴۰۳ کلاً ۲۲ گزارش از پیدا شدن لاشه فک‌های خزری در سواحل کشور داشتیم که ۵ تای آن‌ها زنده بودند و تیمار و در نهایت رهاسازی شدند. یعنی در سال گذشته در اصل ۱۷ مورد مرگ‌ومیر فک خزری اعلام شد، در حالی که امسال در اردیبهشت‌ماه به اندازه میزان تمام سال گذشته آمار مرگ‌ومیر این پستاندار را شاهد بودیم که این وضعیت تا حدودی نگران‌کننده است.» 

 

مدیر بخش دریایی اداره کل محیط‌زیست مازندران در پاسخ به این پرسش که علت بروز این مرگ‌ومیرها چیست، گفت: «می‌توان بحث‌های مختلفی را در این خصوص مطرح کرد. در دنیا عموماً یکی از دلایل رایج مرگ‌ومیر فک‌ها، گیر کردن در تورهای ماهیگیری است اما آنچه که ما را نگران می‌کند، بحث مرگ‌ومیر ناشی از عوامل میکروبی است. باید توجه داشت که سابقه مرگ‌ومیر میکروبی فک‌های خزری در دیگر نقاط دریای خزر و در سواحل روسیه، جمهوری آذربایجان و قزاقستان وجود داشته است و در یک نمونه هم نوعی ویروس شناسایی شده بود که مرگ‌ومیر بالایی داشت.» 

 

وی افزود: «امروز نگرانی ما بیشتر از آن سبب است که عوامل میکروبی در گله‌ای که به سمت سواحل ایران مهاجرت کرده وجود داشته و سواحل جنوب دریای خزر را تحت تأثیر قرار داده است. باید توجه داشت که فک‌های خزری در مناطق جنوبی دریای خزر و سواحل ایران، گونه‌ای مهاجر محسوب می‌شوند که از سواحل شمالی به این منطقه آمده‌اند و دوباره به سرزمین اصلی خود بازمی‌گردند. بنابراین این احتمال وجود دارد که در گله مهاجر، عامل میکروبی نفوذ کرده و باعث بروز مرگ‌ومیر شده است.» 

 

این مقام مسئول خاطرنشان کرد: «در حال حاضر پایش‌هایمان را بیشتر کرده‌ایم تا نمونه‌ای را پیدا کنیم که قابلیت نمونه‌برداری توسط همکاران‌مان در سازمان دامپزشکی کشور را داشته باشد. روند به این شکل است که همکاران ما در سازمان دامپزشکی لاشه را برده و آزمایش‌های مربوطه را انجام می‌دهند و علت مرگ‌ومیر را بررسی می‌کنند، اما تاکنون موفق نشده‌ایم لاشه‌ای بیابیم که کمتر از ۲۴ ساعت از مرگ آن گذشته و قابلیت نمونه‌برداری داشته باشد. به نظر می‌رسد این مرگ‌ومیرها با فاصله از ساحل اتفاق می‌افتد و لاشه‌ها با حرکت آب کم‌کم به سمت ساحل می‌آیند، در نتیجه مربوط به چند روز قبل بوده و فاسد شده‌اند.» 

 

مقدس، مدیر بخش دریایی اداره کل محیط‌زیست مازندران در پاسخ به این پرسش که آیا تعداد فک‌های خزری برآورد شده است یا خیر، گفت: «باید توجه داشت که برآورد جمعیت فک‌های خزری بسیار دشوار است. در قسمت‌های شمالی دریای خزر (سواحل قزاقستان) پایش‌های هوایی انجام گرفته است. این محدوده، منطقه‌ای کم‌عمق است و فک‌های خزری در شرایطی که یخ روی آب بسته می‌شود، برای‌زاد و ولد روی یخ‌ها می‌آیند که همزمان پروازهای هوایی صورت گرفته و برآوردهایی از تعداد فک‌های خزری می‌شود. طبق آخرین برآوردی که در سال ۲۰۱۷ انجام گرفته، جمعیت آن‌ها حدود ۷۰ هزار قلاده برآورد شده است. بر اساس آخرین مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۵ انجام شده، حدود ۴۲ درصد زیستگاه شمالی فک‌های خزری خشک شده است، یعنی مساحتی حدود ۷ هزار کیلومترمربع در قسمت‌های شمالی دریای خزر که زیستگاه مهمی برای فک‌هاست و در آنجازاد و ولد می‌کنند، خشک شده و این مشکلی جدی است که امروز فک‌های خزری با آن مواجه هستند.» 

 

وی در ادامه افزود: «بحث آلودگی دریای خزر نیز از قدیم وجود داشته و همچنان پابرجاست. این آلودگی‌ها موجب آسیب‌پذیر شدن فک‌ها می‌شود و ایمنی آن‌ها را ضعیف می‌کند، در نتیجه بیماری‌های میکروبی روی آن‌ها بیشتر اثر می‌گذارد. ما در شرایط کنونی پایش‌هایمان را افزایش داده‌ایم تا بتوانیم لاشه‌ای را که قابلیت نمونه‌برداری داشته باشد، بیابیم.» 

 

این مقام مسئول در پاسخ به این پرسش که دولت، سازمان محیط‌زیست و مردم چه اقدامی می‌توانند برای کمک به گونه در خطر انقراض فک خزری انجام دهند، گفت: «خوشبختانه کشورهای درگیر موضوع، در «کنوانسیون تهران» حضور دارند و پروژه‌ها و طرح‌هایی را فرستاده‌اند و کشورهای مختلف این طرح‌ها را مطالعه کرده و نظر می‌دهند و طبیعتاً طرح نهایی مصوب و اجرایی خواهد شد. بنابراین اگر قرار به انجام اقدامی باشد، باید با اراده و تأیید تمام کشورهای اطراف دریای خزر اتفاق بیفتد و بیشترین حوضه آبریز دریای خزر را نیز کشورهای روسیه و قزاقستان دارند. چیزی حدود ۸۳ درصد حوضه آبریز دریای خزر بین این دو کشور است و صرفاً نزدیک به ۶ درصد حوضه آبریز خزر متعلق به ایران است. بنابراین اراده و تصمیم کشورهای دیگر در بحث مدیریت بهینه دریای خزر، هم برای کاهش آلودگی و هم در جهت حفظ تنوع زیستی بسیار مهم و تعیین‌کننده است. »

 

وی در ادامه خاطرنشان کرد: «امیدوارم با آگاهی‌رسانی اصحاب رسانه و همراهی مردم، شرایطی شکل بگیرد که به محض اینکه کسی لاشه یک فک خزری را دید، اطلاع‌رسانی کند تا سازمان محیط‌زیست بتواند در اسرع وقت زمینه را برای نمونه‌گیری آماده کند.» 

 

پیش از این محمدرضا کنعانی، سرپرست اداره کل حفاظت محیط‌زیست مازندران نیز در گفت‌وگویی با «ایرنا» بر ضرورت اجرای اقدامات مؤثر برای حفاظت از فک‌های خزری به عنوان گونه‌ای در معرض انقراض تأکید کرده بود. بر همین اساس اداره کل حفاظت محیط‌زیست مازندران، اقدامات علمی و میدانی را در این زمینه افزایش می‌دهد. 

 

وی ادامه داد: «پایش روزانه و منظم سواحل توسط ادارات حفاظت محیط‌زیست شهرستان‌های ساحلی و ثبت دقیق مشاهدات، همراه با هماهنگی فوری با دامپزشکی برای نمونه‌برداری، کالبدشکافی و دفن بهداشتی لاشه‌ها و هماهنگی با نهادهای ذیربط مستقر در دریا جهت گشت‌های مشترک دریایی، مواردی از این برنامه‌هاست.» 

 

سرپرست اداره کل حفاظت محیط‌زیست مازندران ادامه داد: «در قالب این برنامه، تجهیز سه مرکز امداد و نجات در بهشهر، بابلسر و تنکابن نیز در حال انجام است. همچنین تشکیل کمیته مشورتی استانی با حضور متخصصان، سازمان‌های مردم‌نهاد و نمایندگان جوامع محلی و هماهنگی برگزاری کارگاه‌های آموزشی تخصصی در زمینه اصول نمونه‌برداری و کالبدشکافی برای ادارات دامپزشکی و حفاظت محیط‌زیست شهرستان‌های ساحلی، انجام شده است.» 

 

کنعانی، هماهنگی برگزاری نشست‌ها با دستگاه‌های اجرایی برای تبیین نقشه راه و هم‌افزایی نهادی و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در چهارچوب کنوانسیون تهران برای پایش مشترک و تدوین پروتکل‌های حفاظتی را نیز از دیگر برنامه‌های اقدام ملی حفاظت از فک خزری در مازندران برشمرد و با تأکید بر نقش ویژه مازندران در حفاظت از این گونه خاطرنشان کرد: «این استان یکی از پهنه‌های اصلی استراحت و عبور فک خزری در سواحل جنوبی دریای خزر است و حفاظت از آن، مسئولیتی فراتر از استان و در چهارچوب تعهدات ملی و بین‌المللی کشور است.» 

 

وی تصریح کرد: «اداره کل حفاظت محیط‌زیست مازندران با بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های فنی، تخصصی و انسانی خود، اجرای کامل برنامه اقدام ملی و توسعه هماهنگی بین‌بخشی را با جدیت دنبال می‌کند. صیانت از فک خزری، تجلی‌گاه تعهد ما به تنوع زیستی، نسل‌های آینده و همکاری منطقه‌ای برای حفاظت از دریای خزر است.» 

 

فک‌های خزری به عنوان تنها پستاندار گوشتخوار دریای خزر، نقش حیاتی در حفظ تعادل اکوسیستم این دریا دارند. همچنین فک‌ها با شکار ماهی‌ها، به تنظیم جمعیت ماهی‌ها در دریا کمک کرده و از تخریب زیستگاه‌های آن‌ها جلوگیری می‌کنند و از این رو ضروری است با همکاری تمام کشورهای حاشیه دریای خزر، اقدامی اساسی برای حفظ فک‌های خزری و جلوگیری از انقراض آن‌ها انجام شود.