هشدار ۴۰ ساله: تهران در معرض زلزله ای آخرالزمانی

حداقل ۴۰ سال است که درباره این موضوع هشدار می‏‌دهم و می‏‌گویم که پهنه تهران، البرز و بسیاری از پهنه‌‏های دیگر مستعد زلزله‏‌های بسیار بزرگ است، به‏‌خصوص زلزله تهران. این زلزله آخرالزمانی خواهد بود؛ زلزله‏‌ای که تمام دانشمندان داخلی و خارجی ۴۰ سال است که درباره آن می‏‌نویسند و روی آن مطالعه می‏‌کنند

 

به گزارش هم میهن، شنبه‌شب، زلزله در کرج آمد، اما ترس به جان تهرانی‌ها ریخت. بار دیگر بزرگترین تهدید طبیعی علیه پایتخت قد کشید و به دل مردم نشست. آنها که ترس زلزله هر روز بار دوش‌شان است، شنبه‌شب نخوابیدند. در خانه قدم زدند، سراغ نزدیکان‌شان را گرفتند و از ترس بی‌خبر ماندن در خود پیچیدند. سرانجام خورشید برآمد و ترس کمی فروکش کرد، اما نه تا ابد.  

 

شنبه ۱۳ اردیبهشت‌ماه، غیر از زلزله، حوادث دیگر هم داشت. ساعت هشت و ۴۰ دقیقه شنبه‌شب، ابتدا آتش‌سوزی در یک واحد پرس کارتن در مجاورت نیروگاه برق قائم در جنوب کرج گزارش شد، اما شعله‌های آتش چنان زبانه کشید که به واحد‌های مجاور رسید و ۱۲ واحد ضایعاتی را درگیر آتش کرد.

 

مدیرعامل آتش‌نشانی فردیس اعلام کرد: «به‌دلیل وزش باد، این آتش‌سوزی به سمت سکوی زباله و در مساحتی حدود دو هزار متر گسترده شد و به همین علت ۹ دستگاه خودروی سنگین دیگر به محل حادثه اعزام شد.» مردم کرج در بعضی مناطق، قطعی برق را تجربه کردند و صدای انفجار بزرگی را شنیدند که ابتدا تصور شد به نیروگاه برق مربوط است، اما مسئولان آن را شایعه خواندند و اعلام کردند که به نیروگاه آسیبی نرسیده است. فاصله مکانی میان این دو آتش‌سوزی حدود ۵۰ کیلومتر بود. اما خبر بزرگ‌تر از راه رسید و حدود ساعت ۹ شب ۱۳ اردیبهشت‌ماه، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی چهار ریشتر ماهدشت کرج را لرزاند.  

 

متخصصان بر این باورند که مداخله‌های انسانی مانند تخلیه آب‌های زیرزمینی نقش کلیدی در بروز زمین‌لرزه‌ها دارد. افزایش مهاجرت به تهران در سال‌های اخیر، یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش مداخله‌های انسانی است؛ چون جمعیت مهاجر آب می‌خواهد و راهی جز استفاده از سفره‌های آب زیرزمینی نمانده است. اما آنچه مهم‌تر است، کوتاه شدن فاصله زمانی فعال‌شدن گسل‌هاست. خبر بدی که به باور کارشناسان پژوهشگاه زلزله‌شناسی می‌تواند منجر به بروز زلزله‌ای با بزرگی بیش از ۶ ریشتر در تهران شود.  

 

مهدی زارع، عضو هیئت‌علمی شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم درباره جزئیات این زمین‌لرزه می‌گوید: «کانون زلزله ۱۳ اردیبهشت‌ماه مربوط به گسل ماهدشت در جنوب کرج است. این گسل از ماهدشت و ملارد رد می‌شود و در قسمت انتهای شرقی آن به گسل شمال تهران می‌رسد و بزرگای زلزله چهار ریشتر بود.» او در پاسخ به این سوال که آخرین زمین‌لرزه در این گسل در چه زمانی رخ داده، می‌گوید: «همین گسل در ۲۹ آذرماه ۱۳۹۶ سبب زلزله دیگری با بزرگای پنج ریشتر شده بود و بیشترین آسیب به ملارد وارد شد. هفت نفر کشته شدند و حدود ۵۰ نفر مصدوم شدند، اما به‌دلیل تردد زیاد و آلودگی هوای شدیدی که در اثر زلزله ایجاد شد، تعداد فوتی‌ها افزایش پیدا کرد.»

 

زارع بر این باور است که زلزله گسل ماهدشت به‌طور مستقیم روی گسل شمال تهران اثر دارد: «زلزله ۲۹ آذرماه ۹۶ به‌طور مستقیم تغییر تنشی را روی گسل شمال تهران اعمال کرد و باتوجه به اینکه بزرگای زلزله پنج بود، تغییر تنش چندان زیاد نبود، اما به هر حال روی گسل شمال تهران اثر گذاشت. زلزله ۱۳ اردیبهشت‌ماه هم باتوجه به بزرگای چهار ریشتری به‌نظر می‌رسد، تغییر تنش را اعمال کرده و روی گسل شمال تهران اثر گذاشته است.»

 

او فرونشست زمین را یکی از جدی‌ترین مسائل در بروز زلزله‌های مکرر روی گسل ماهدشت می‌داند: «مسئله‌ای که در ناحیه ماهدشت و ملارد باید مورد توجه باشد، علاوه بر گسل‌های ماهدشت و شمال تهران، وجود فرونشست زمین و تخلیه سفره آب زیرزمینی است که مشخصاً از دهه ۶۰ ایجاد شده، اما از  دهه ۷۰ شدت گرفته است. در دشت شهریار، کرج و غرب تهران برآورد می‌شود که حدود ۴۰ میلیارد متر مکعب طی ۴۰ سال استخراج شده که مقدار قابل ملاحظه‌ای است و باعث فرونشست حدود ۱۶ متری زمین در برخی نقاط شده است.

 

در نقاط دیگری حدود ۲۰ تا ۳۵ سانتی‌متر در سال نشست زمین وجود دارد.» به گفته او، این میزان فرونشست رکوردی در این زمینه در ایران است: «بررسی‌های ما به‌ویژه پس از سال ۱۳۹۶ مشخص کرد که این مقدار تخلیه آب و تنشی که در اثر تخلیه آب و فرونشست وارد می‌شود، نقشی محرک روی گسل‌ها دارد. این تحرک بیشتر روی سطح بالایی گسل‌ها ایجاد می‌شود و به‌عنوان محرک ثانویه وارد صحنه شده است.» 

 

زارع مداخله انسانی برای تخلیه آب‌های زیرزمینی را یکی از پدیده‌های در حال وقوع با سرعت بالا در منطقه غرب استان تهران و منتهاالیه شرق استان البرز می‌داند: «این مسئله به‌ویژه در قسمت‌های جنوبی دشت (همان جایی که زلزله ۱۳ اردیبهشت‌ماه هم اتفاق افتاد) تغییرات تنش، محیطی و در لایه‌های آبرفتی ایجاد کرده و بررسی‌های ما نشان می‌دهد که تغییر تنش در گسل‌ها ازجمله همین گسل ماهدشت ایجاد می‌کند. گسل‌ها و لرزه‌خیزی در این منطقه از قبل وجود داشتند، اما مداخله انسانی صحنه را تغییر می‌دهد و این میزان مداخله انسانی، روند لرزه‌خیزی را تشدید و تحریک وقوع زمین‌لرزه‌ها را ایجاد کرده است.»

 

پژوهشگاه زلزله‌شناسی در حال بررسی این موضوع است که آیا مداخلات انسانی سبب وقوع زمین‌لرزه‌ای با بزرگی ۷ ریشتر می‌تواند باشد یا نه. زارع در این باره می‌گوید: «از نظر تئوریک، بله می‌تواند باشد، اما برای مدل‌کردن آن نیاز به اطلاعات داریم و در حال بررسی این موضوع هستیم. زیرا مسئله مهمی است و اگر بخواهیم آن را پیش‌فرض کنیم نیازمند داده‌های زیادی هستیم. ما می‌خواهیم نشان دهیم، برداشت آب‌های زیرزمینی چگونه باعث تسریع برای زلزله هفت ریشتری می‌شود و وقوع زمین‌لرزه‌ای که انتظار می‌رود در منطقه اتفاق بیفتد را چگونه تسریع می‌کند.»

 

در سوابق لرزه‌نگاری‌ها، ثبت فاصله زمانی کمتر از هشت سال برای یک گسل (آذرماه ۹۶ و اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴) و در یک منطقه بی‌سابقه بوده است. به باور زارع، همین موضوع نشان می‌دهد که مداخله انسانی، زلزله‌های کوچک و متوسط را پُرتعدادتر و فراوان‌تر کرده است: «نکته بعدی این است که خوشه‌لرزه‌ای در سال ۹۶ و خوشه‌های کوچک‌تری پس از آن در همان ناحیه با بزرگای کمتری (بین دو تا سه ریشتر) ثبت شده است، چون شبکه لرزه‌نگاری در سال‌های اخیر به تعداد بیشتری موجود است و چنین لرزه‌هایی را دقیق‌تر ثبت می‌کند.»

 

صبح دیروز به‌وقت ایران، ایالت تگزاس در غرب آمریکا در منطقه‌ای که کمتر لرزه‌خیز است، اطراف کوه‌های راکی، زلزله‌ای به بزرگای ۵/۲ ریشتر را تجربه کرد. زارع در توضیح هم‌زمانی این دو زلزله می‌گوید: «در همان منطقه غرب تگزاس هم زلزله به بزرگای حدود  ۵ ریشتر به‌ندرت اتفاق می‌افتاد، اما به‌دلیل استخراج نفت و گاز و به‌طور ویژه گاز، این روند تسریع شده است. از سال ۲۰۲۰ تا می‌۲۰۲۵، این چهارمین زمین‌لرزه با بزرگای بیشتر از ۵ ریشتر در این منطقه است و پیش از ۲۰۲۰ چنین اتفاقی رخ نداده است.» او معتقد است، مداخلات انسانی باعث شده آنچه در طبیعت می‌توانست در بازه ۵۰ یا ۱۰۰ ساله اتفاق بیفتد، در بازه‌های زمانی کوتاه ۵ یا ۱۰ ساله رخ دهد و فرقی هم نمی‌کند که غرب استان تهران باشد یا غرب آمریکا.  

 

تسریع زلزله‌خیزی گسل‌ها به نوع مداخلات انسانی بستگی دارد. مهاجرت، یکی از مواردی است که مداخلات انسانی را تشدید و تسریع می‌کند. عضو هیئت‌علمی شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم در توضیح این موضوع می‌گوید: «در منطقه غرب استان تهران در فاصله زمانی سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۴ براساس ارزیابی‌های آماری، حدود یک میلیون نفر به جمعیت منطقه اضافه شده که همه آنها مهاجرانی هستند که در شهرستان‌های ملارد و شهریار مستقر شدند. نیاز اولیه جمعیت یک‌میلیونی مهاجر، آب است و ما می‌دانیم که طی این سال‌ها منابع آبی در این منطقه اضافه نشده، بلکه کمتر هم شده است؛ بنابراین برای تامین آب جمعیتی که اضافه می‌شود، باید به سمت برداشت از آب‌های زمینی بروند، زیرا حوضچه‌های مجاور نمی‌توانند کافی باشند.» روند افزایشی نرخ بیکاری، سبب افزایش جمعیت مهاجران به شهر‌های بزرگ‌تر مانند تهران شده و به باور زارع، این روند هم ادامه‌دار است و هم تشدید و تسریع شده است: «درنتیجه روند لرزه‌ها هم تسریع می‌شود و نمود خطرناک آن، وقوع زلزله‌ای با بزرگای بیش از ۶ ریشتر در همین منطقه است که می‌تواند صدمات قابل ملاحظه‌ای را به بار بیاورد.»

 

ایران به‌دلیل موقعیت زمین‌شناسی و جغرافیایی خاص خود در زون خطر لرزه‌ای بسیار بالا قرار گرفته است و لکه‌هایی از ایران مرکزی که کویری و عاری از سکنه‌اند، از نظر گسل‌ها و لرزه‌خیزی در سطح پایینی قرار دارد. این مناطق به‌دلیل شرایط اقلیمی و زیستی، فاقد ساخت‌وساز و سکونتگاه است. علاوه بر این سکونتگاه‌های بزرگ و پرجمعیت کشور هم با چشمه‌های لرزه‌ای یا گسل‌ها همجوارند. زلزله شنبه‌شب در ماهدشت، نگرانی‌های زیادی درباره احتمال فعال‌شدن گسل‌های تهران به‌دنبال داشت و حالا فریبرز ناطقی‌الهی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله توضیح می‌دهد که آیا زلزله‌های کوچک‌تر مانند آنچه در ماهدشت رخ داد، می‌تواند گسل‌های تهران را فعال کند؟

 

او می‌گوید: «در مکتوبات علمی نوشته شده که یک گسل می‌تواند گسل دیگر را فعال کند که تحت شرایط خاصی رخ می‌دهد. به‌عنوان مثال شاخه‌های گسل‌های مختلف در مناطق مختلف باید نزدیک هم باشند. نمی‌توان به‌صورت قطعی پاسخ داد که گسل فعال‌شده ماهدشت و اشتهارد روی تهران اثری مستقیم دارد،، اما باید نگران آن بود؛ چون فاصله بین آنها کم است و می‌تواند اثر داشته باشد.»

 

ناطقی‌الهی اضافه می‌کند، آنچه در کشور باید مورد توجه قرار گیرد، این است که کل ایران روی پهنه‌ای بسیار لرزه‌خیز قرار دارد و باید بدانیم که تمام پهنه زاگرس، از شمال کشور تا کرمان، شیراز، بوشهر، بندرعباس و شاخه‌هایی در سیستان و بلوچستان، تا تمام پهنه البرز که از ارومیه شروع می‌شود و به تبریز، قزوین، زنجان، کرج، تهران، سمنان، شاهرود، گلستان و مشهد می‌رسد؛ این یعنی بیشتر مناطق کشور لرزه‌زاهستند: «این شرایط مثل این است که ایران روی یک لایه ژله‌مانند نشسته است. شواهد تاریخی و علمی نشان می‌دهند که این پهنه واقعاً لرزه‌زاست.

 

اگر در پهنه یک گسل حدود ۱۰ هزار سال هیچ لرزشی وجود نداشته باشد، شاید بتوانیم بگوییم که خاموش است. اینکه گفته می‌شود یک گسل به‌عنوان لرزه‌زا معرفی می‌شود، به‌معنی فعال‌بودن آن است و نشان می‌دهد، تمام پهنه‌های ما گسل‌هایی فعال دارد که انرژی را تجمع می‌کنند و در زمانی که شرایطی خاص دارند، ناگهان یک زلزله ۴ ریشتری آزاد می‌کنند. همه اینها قواعدی دارند که ما به آن دوره بازگشت می‌گوییم.»

 

آنطور که او توضیح می‌دهد، اینکه گفته می‌شود در گسل ماهدشت- اشتهارد اتفاق خاصی افتاده، درست نیست و هرکس این را می‌گوید، شناختی از منطقه ندارد: «آن منطقه لرزه‌زاست و همیشه دارای پتانسیل لرزه‌ای بوده و تصور بر این است که می‌تواند زلزله‌هایی در حد ۵/۵ یا ۶ ریشتر و کمی بالاتر در آن رخ دهد و می‌بینیم که یک زلزله ۴ ریشتری از خود بروز می‌دهد.

 

این گسل همین الان هم فعال است. وقتی مردم چنین اتفاقی را حس می‌کنند، باید به‌یاد هشدار‌هایی باشند که سال‌هاست درباره آن مطرح می‌کنند. حداقل ۴۰ سال است که درباره این موضوع هشدار می‌دهم و می‌گویم که پهنه تهران، البرز و بسیاری از پهنه‌های دیگر مستعد زلزله‌های بسیار بزرگ است، به‌خصوص زلزله تهران. این زلزله آخرالزمانی خواهد بود؛ زلزله‌ای که تمام دانشمندان داخلی و خارجی ۴۰ سال است که درباره آن می‌نویسند و روی آن مطالعه می‌کنند.»

 

مدتی پیش علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، گفته بود که نزدیک به ۷۰ هزار زمین‌لرزه دستگاهی در کشور ثبت شده و به‌طور متوسط هر ۱۰ سال در کشور یک زمین‌لرزه بزرگ رخ داده است که نمونه آن زلزله‌های بزرگ طبس، رودبار، بم و کرمانشاه است. به گفته او، علاوه بر نزدیکی گسل‌ها به سکونتگاه‌های جمعیتی، ما در ایران با ساخت‌وساز‌های بی‌کیفیت روبه‌رو هستیم.

 

در کشور خشک و نیمه‌خشک ایران، بخش زیادی از مصالح بنایی ساخت‌وساز‌های سنتی، خشت، گل یا سنگ و گل بوده و نمونه آن را می‌توان در سازه روستا‌های استان‌هایی، چون خوزستان، فارس، بوشهر و هرمزگان مشاهده کرد. آن‌طور که او توضیح داده است، براساس آخرین آمار منتشر شده در سال ۱۳۹۵، از حدود ۲۳ میلیون واحد مسکونی نزدیک به ۹ میلیون واحد مسکونی کشور فاقد اسکلت‌اند و این یعنی این سازه‌ها مهندسی‌ساز نبوده و در برابر زلزله مقاوم نیستند.  

 

در کنار او، ناطقی‌الهی هم درباره زلزله تهران هشدار می‌دهد و معتقد است که اگر این زلزله رخ دهد، تمدن تهران به پایان می‌رسد. علت آن هم وضعیت شهرسازی تهران یعنی تعداد زیاد ساختمان‌ها، تجمع انسانی، شرایط بسیار نامناسب تردد، کوچه‌های باریک و بیمارستان‌های ضعیف و وضعیت امدادرسانی است که درنتیجه باعث می‌شود شرایط بسیار حادی رخ دهد: «این نگرانی‌ها مدت بسیار کوتاهی بعد از زلزله فراموش می‌شود. حتی حاکمیت هم اصلاً توجهی به زلزله ندارد. در شهرداری تهران معمولاً حرف‌هایی زده می‌شود که جنبه نمایشی دارد.

 

روز گذشته در شورای شهر هم این موضوع مطرح شد و آقای چمران گفتند که تهران شرایط مناسبی ندارد. ما این را از ۴۰ سال پیش می‌گفتیم، اما خواهیم دید که در جلسات بعدی دیگر درباره زلزله تهران نخواهیم شنید. برای این نگرانی باید کاری انجام داد، ساختمان‌ها را مقاوم‌سازی کرد، همچنین شرایط اضطرار و مدیریت بحران را تقویت کنیم. بهترین کار این است که مقامات، حاکمیت، شهرداری‌ها و ارگان‌هایی که در این موضوع دخیل‌اند، این شرایط را جدی بگیرند.»

 

او تاکید می‌کند، افرادی که طی سال‌های گذشته در این حیطه فعالیت کرده‌اند، باید اخراج شوند؛ چون هیچ سودی برای کشور نداشته‌اند: «ما از فعالیت‌هایی که در شهرداری‌ها، استانداری‌ها و سطوح مختلف اجرا و برای آنها هزینه می‌شود، هیچ نتیجه‌ای ندیده‌ایم. مگر می‌شود ۴۰ سال هزینه کنیم و شاهد هیچ نتیجه‌ای نباشیم؟ کشور مکزیک در زلزله ۱۹۸۵، شاهد زلزله‌ای بود که به‌دنبال آن تعداد بسیار زیادی از ساختمان‌ها خراب و شمار زیادی فوت کردند. مقامات این کشور ۲۰ سال روی ایمنی ساختمان‌ها، سرمایه‌گذاری کردند و آنقدر تاثیر داشت که در زلزله بعدی، تنها ۹ نفر جان‌شان را از دست دادند.»

 

متخصصان زلزله‌شناسی در ایران بار‌ها هشدار داده‌اند که گسل‌های اصلی و فرعی کشور ایران به‌طول ۴۰ هزار کیلومتر کشیده شده‌اند که این میزان معادل اندازه کره‌زمین است و در میان این گسل‌ها، تهران با ۲۷ گسل شناسایی شده، به‌ویژه در معرض تهدید قرار دارد و از آنجایی که کشور هر ۱۰ سال یک‌بار شاهد وقوع یک زلزله ویرانگر است، این خطرات نیازمند اقدامات فوری و مؤثر برای کاهش آسیب‌ها و حفاظت از جان مردم از طریق نظارت کامل بر ساخت‌وسازهاست. ۲۰ فروردین‌ماه امسال زلزله‌ای با قدرت ۷/۷ ریشتر در میانمار رخ داد که خسارت سنگینی به‌جا گذاشت.

 

طبق بررسی‌های مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در صورت وقوع زلزله‌ای مشابه (۷/۷ ریشتر) در شهر تهران، بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر کشته و مجروح خواهند شد. خسارات مالی چنین زلزله‌ای می‌تواند تا ۳۰۰ میلیارد دلار برآورد شود. در زلزله بم (با بزرگای ۶/۶) با جمعیت نسبتاً کم، حدود ۲۶ هزار نفر جان باختند و ۸۰ درصد شهر ویران شد. تفاوت زلزله میانمار با زلزله‌های تاریخی ایران در این است که در میانمار، زلزله در منطقه‌ای با جمعیت پراکنده و خانه‌های نسبتاً مقاوم رخ داد، درحالی‌که در ایران بسیاری از خانه‌ها به‌ویژه در مناطق بافت فرسوده، از حداقل استاندارد‌های مقاوم‌سازی برخوردار نیستند. بیش از ۱۳ میلیون نفر در تهران و اطراف آن زندگی می‌کنند که بسیاری از آنها روی گسل‌های فعال سکونت دارند، مخصوصاً گسل شمال تهران و مشا.  

 

ناطقی الهی تاکید می‌کند که این زلزله قطعاً در تهران رخ خواهد داد و دوره بازگشت آن هم همچنان همان عدد ۱۵۸ سال است: «این عدد هم براساس مطالعات جامع بین‌المللی محاسبه شده و جای بحث ندارد. آخرین زلزله بزرگی که در دماوند رخ داده، مربوط به سال ۱۸۵۰ میلادی است که نزدیک به ۲۰۰ سال از آن می‌گذرد. برخی تصور می‌کنند این‌که حدود ۲۰۰ سال از آن می‌گذرد خوب است، اما من همیشه گفته‌ام این شاید غضب الهی است؛ اگر در زمان تخمین زده‌شده زلزله رخ ندهد، زلزله بعدی با شدت بیشتری رخ می‌دهد. به‌عنوان مثال اگر ۴۰ سال قبل منتظر یک زلزله ۷ ریشتری بودیم و رخ نداد، حالا باید منتظر زلزله‌ای با قدرت ۷/۱ و ۷/۲ ریشتری باشیم. این یک‌دهم مقدار انرژی بسیار زیادی اضافه می‌کند. ما بار‌ها درباره این موضوع هشدار داده‌ایم، اما اصلاً به آن توجهی نمی‌شود.»