هفتکل؛ فراموش‌شده‌ای در آغاز مدرنیته نفتی ایران

عصرایران ؛ محمدشاهرخ نسب - ۱۳ اردیبهشت، یادآور تولد شهری است که از طریق آن، بخشی از ایران وارد عصر تازه‌ای شد؛ عصری که با نفت آغاز شد و به مدرنیته گره خورد. "هفتکل" دومین شهر نفتی کشور در خوزستان، فقط یک نقطه جغرافیایی نیست؛ قطعه‌ای از پازلی است که با آن، ایران گام‌های اولیه‌اش را برای ورود به جهان مدرن برداشت.

وقتی از صنعت نفت می‌گوییم، "هفتکل" کمتر به یاد می‌آید اما این شهر، حلقه‌ای پنهان در زنجیره مدرن‌شدن ایران بود. از خانه‌های سازمانی تا نخستین طبقه کارگر صنعتی، هفتکل روایت نادیده‌گرفته‌شده‌ای است از پیوند نفت و مدرنیته. ۱۳ اردیبهشت، فرصتی است برای بازگشت به این تجربه مغفول‌مانده.

نفت؛ آغاز داستانی نو

کشف نفت در مسجدسلیمان (۱۹۰۸ میلادی)، لحظه‌ای تعیین‌کننده در تاریخ معاصر ایران است اما آن‌چه در هفتکل اتفاق افتاد، شکلی ملموس‌تر از پیوند میان ایران و مدرنیته جهانی بود. در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، شرکت "نفت ایران و انگلیس" با راه‌اندازی تاسیسات خود در هفتکل، نمونه‌ای نو از زیست شهری، نظم صنعتی، و مناسبات طبقاتی را وارد خاک ایران کرد.

عکس تاریخی از تاسیسات نفتی در هفتکل (خوزستان)

نفت، کشور را از اقتصاد سنتی جدا ساخت و به شبکه‌ای از مناسبات جهانی پیوند زد؛ حتی پیش از آن‌که فناوری، سیاست یا آموزش مدرن، حضور فراگیر در زندگی ایرانیان بیابد. بدون نفت، شاید ایران برای دهه‌ها دیگر در چارچوب سنت‌های دیرپا باقی می‌ماند.

هفتکل؛ جغرافیای تجربه‌ای مدرن

در هفتکل، نخستین نشانه‌های زندگی مدرن به چشم می‌خورد: از خانه‌های سازمانی و خدمات درمانی تا مدرسه‌های نوین و زیرساخت‌های شهری مهندسی‌شده. اما مهم‌تر از همه، شکل‌گیری طبقه‌ای جدید از کارگران صنعتی بود؛ کسانی که نه دهقان بودند، نه پیشه‌ور، بلکه حقوق‌مند، آگاه و مطالبه‌گر.

در این شهر، زمان با سوت کارخانه‌ها سنجیده می‌شد، نه با زنگ مکتب‌خانه. مفاهیمی مانند زمان‌بندی، بهره‌وری، سرمایه و حتی اعتراض، در دل این تجربه شهری متولد شد.

عکس تاریخی از تاسیسات نفتی در هفتکل (خوزستان)

برخلاف روایت‌هایی که مدرنیته را صرفاً وارداتی می‌دانند، در جنوب ایران، مدرنیته از دل زمین برخاست. نفت، ایران را زودتر از بسیاری نقاط دیگر با مفاهیمی چون برق، تلفن، اتومبیل، بیمارستان، مهندسی، و باشگاه‌های ورزشی آشنا کرد.

اما این مدرن‌شدن خالی از تعارض نبود: تبعیض میان کارکنان ایرانی و انگلیسی، جداسازی محله‌ها، نابرابری در خدمات و تضاد منافع، بذر نارضایتی‌هایی شد که در سال‌های بعد به اعتراض‌های کارگری و حرکت‌های ملی‌گرایانه انجامید. 

در روایت رسمی صنعت نفت ایران، نام‌هایی چون آبادان و مسجدسلیمان پررنگ‌اند؛ اما هفتکل، گرچه در سایه مانده، نقش مهمی در شکل‌گیری تجربه مدرن ایرانی داشته است. اینجا، آزمایشگاهی بود برای آزمون نظم صنعتی، فرهنگ کار جدید، و ورود روستاییان و عشایر به مناسبات زندگی شهری.

مدرسه‌هایی که در هفتکل شکل گرفت، بیمارستان‌هایی که ساخته شد، و خیابان‌هایی که طراحی شدند، همه نشانه‌هایی از تلاشی خاموش برای مدرن‌کردن ساختارهای زیست بودند؛ تلاشی که امروز در سکوت خانه‌های متروکه، هنوز صدایش شنیده می‌شود. 

هفتکل امروز، دیگر آن شهر پرهیاهوی نفتی نیست. اما آن‌چه باقی مانده، حافظه‌ای است زنده که باید آن را بازخواند. این شهر، بخشی از تاریخ اجتماعی و صنعتی ماست؛ نمادی از تلاقی سنت و مدرنیته در خوزستان.

نفت، با همه پیچیدگی‌ها و تضادهایش، مسیری را گشود که بدون آن، شاید تجربه‌هایی چون توسعه شهری، طبقه کارگر، و مشارکت اجتماعی در ایران به تأخیر می‌افتادند. 

این روز، تنها یادآور یک تاریخ نیست؛ بلکه فراخوانی است برای تأمل در مسیری که پیموده‌ایم. هفتکل، فراموش‌شده‌ای است که بازگشت به آن، یادآوری ریشه‌های مدرنیته ایرانی‌ست؛ ریشه‌هایی که از خاک داغ جنوب روییدند و شاخه‌هایی از پرسش، اعتراض و آگاهی را با خود آوردند.

تا زمانی که صدای کارگران آن روزها و خاطرات مهندسان و خانواده‌های آن سال‌ها شنیده می‌شود، هفتکل زنده است؛ در حافظه ما، و در هر گامی که به سوی آینده‌ای عادلانه‌تر برمی‌داریم.

منابع:

1. کریم‌زاده، ح. (۱۳۹۶). تاریخ نفت در ایران: از دوران قاجار تا پهلوی اول. تهران: انتشارات آگاه.
2. فتح‌الله‌زاده، م. (۱۳۹۳). صنعت نفت در ایران و تأثیرات اجتماعی آن. تهران: نشر نی.
3. گروه تاریخ نفت ایران. (۲۰۱۲). نقش هفتکل در تاریخ صنعت نفت ایران. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ نفت.

بیشتر بخوانید:

هواپیمای اختصاصی شرکت اکتشاف و تولید نفت ایران - فرودگاه مسجد سلیمان - سال ۱۳۳۷ خورشیدی (عکس)

تماشاخانه

کشف شگفت‌انگیز یک مدل قطار غول‌پیکر در زیرزمین خانه‌ای در ملبورن (فیلم)

وقتی مدیتیشن هم دردمان را دوا نمی‌کند / اپلیکیشن‌های آرام‌بخش مفیدند ؟ (فیلم)

فیلم های دیگر